منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
چله پالوان ماجراسی
یازووچی: محبوب الله توران
بیر بار اېکن، بیر یۉق اېکن. قدیم زمانلرده بیر پادشاه یشر اېکن. اونینگ ایکـّی عیالی بار بۉلیب، ایکـّله‌سیدن هم فرزند کۉرمه‌گن اېکن.
کونلردن بیریده، ملنگ بیر کیشی پادشاه‌نینگ اوییگه کېلیب، اوندن حاجت سۉره‌یدی. پادشاه او ملنگ کیشی‌نینگ حاجتینی برابر قیلیب، فرزندسیزلیگی اوچون اوندن تېنگری درگاهیده دعا قیلیشینی طلب قیله‌دی. مجنون بابا پادشاه حقیده دعا قیلگندن کېین، چونتگیدن ایکـّی آلمه چیقریب اونی پادشاهگه اوزه‌ته‌دی. سۉنگ:
- بو ایکـّی آلمه‌نی ایکـّله عیالینگیزگه بېرینگ، یېسینلر. تېنگری خواهله‌گن بۉلسه قوچاغینگیز باله‌دن تۉلیب کېته‌دی.
دېب، اویدن چیقیب کېته‌دی. پادشاه ایکـّله آلمه‌نی هم سېور خاتینی بۉلمیش کیچیک خاتینیگه بېره‌دی. کتـّه خاتین اېسه اۉشه آلمه‌لرنینگ بیر بورچکده تشلنگن تېریسینی آلیب یېیدی.
قضا ایشینی کۉرینگ که نېچه مدتدن کېین کیچیک خاتین ایکـّی اۉغیل باله‌نی، کتـّه خاتین اېسه بیر اۉغیل باله‌نی دنیاگه کېلتیره‌دی. پادشاه سېور خاتینی‌نینگ اۉغیللرینی هم کۉپ سېویب، کتـّه خاتینیدن دنیاگه کېلگن اۉغلینی سېومس، بلکه اونگه بۉله‌پان دۉمباققینه باله بۉلگنی اوچون چله پالوان دېیه آت قۉیه‌دی.
کون اۉتیشی بیلن باله‌لرنینگ بۉییگه بۉی قۉشیلیب، کتـّه بۉلیب باره‌وېریبدیلر. کونلر اۉتیبدی، ییللر اۉتیبدی. اۉنگ و سۉللرینی انگله‌ی‌آلیب اېندی اۉن بېیش، اۉن آلتینی تۉلدیریب، مۉیلاولری ایلله‌گینه قاره‌‌یگن پلله آوگه چیقیش هوسی ایکـّله سېور ییگیتچه‌لرنینگ باشلریگه اوره‌دی. کېین اولر آته‌لری پادشاه‌نینگ یانیگه باریب اۉز مقصدلرینی بیلدیره‌دیلر. پادشاه اېسه رخصت بېریب، اولرگه آت، قیلیچ و باشقه کېره‌کلی نرسه‌لر تیارلب بېریلیشی اوچون آدملریگه بویوردی.
بو گپلردن خبر تاپگن چله پالوان هم آته‌سی پادشاه حضوریگه کېلیب، رخصت سۉره‌یدی. پادشاه باشیده اونینگ کېتیشیگه ناراضي‌لیک بیلدیریب، کېین رخصت بېره‌دی و آدملریگه بیرته سینیق قیلیچ بیلن بیر چۉلاق آت حاضرلب بېریلیشنی بویوره‌دی.
***
اوچته آغه-اینی سفرگه آتله‌نیب، یۉلگه توشه‌دیلر. یۉل یورییدیلر، یۉل یورسه‌لر هم مۉل یورییدیلر. باریب، باریب بیر یۉلدن اَیریلگن اوچ یۉلیککه یېتیشه‌دیلر. او یۉللرنینگ بیرینچیسی بارسه کېلر، ایکـّینچیسی بارسه کېلمس و اوچینچیسی اېسه بارسه کېلر یا کېلمس دېب نامله‌نر اېکن. ایکـّله سېور اینیلر بارسه کېلر یۉلگه تامان راستلنیب، چله پالوانگه هم اۉزلری بیلن کېتیشنی مصلحت یېره‌دیلر. چله پالوان اېسه اینیلری بیلن بیرگه یۉل باریشلیککه راضی بۉلمه‌ی بارسه کېلمس یۉلگه تامان اغرده‌ریلیب، بیر-بیرلری بیلن وداعلشیب، قـَیتیشده شو یېرده اوچره‌شیشلریگه قرار قیله‌دیلر.
***
چله، جوده دَدیل و قۉرقمس بیر پالوان بۉلیب اولغه‌یگن اېدی. یۉل یورگنیده آیاغی‌نینگ ایزی یېرده نقش آلردی. اېلکه‌سی‌نینگ ایکـّی تامانیده ایکـّی کیشی بې‌ملال اۉتیریب آلسه بۉلردی. یوزی کولچه مانند، خوش قیافه و کۉرکملی بیر ییگیت اېدی. طعاملـَنه‌یاتگن پـَیتی، بېش کیشی بیرگه‌لشیب یېه‌آلمه‌یدیگن طعامنی بیر اۉزی یوتیب بۉلردی. عجبدن عجب بیر شاهزاده اېدی.
او انه شو بارسه کېلمس یۉلدن یوریشگه دوام بېره‌دی. قنچه یۉل یوریب بیر کافر کیشی بیلن دوچ کېله‌دی.
- اې ییگیت! قیسی باغ‌نینگ گلی‌سن و نې مقصد ایله بو یاقلرگه اۉتیب قالدینگ؟
- غریب یورتدن اۉز مرادیمنی آختریب کېلدیم.
او کافر کیشی، بو یۉلگه دوام بېرسنگ سېنی دېولر کۉریب اۉلدیره‌دی دېب چله پالواننی یۉلدن قـَیته‌ریش مقصدیده اونگه قیلیچ ساله‌دی. ایکـّیسی کۉپ اوروشیب، آخری پالوان کافر کیشیگه زۉر چیقیب، بۉینیگه قیلیچینی تیره‌ب، بۉیین اېگیب مسلمان بۉلمه‌گنی حالده اونگه قوتیلیش یۉقلیگینی بیلدیره‌دی. او قۉرقیشیدن کلمه اَیتیب، مسلمان بۉله‌دی. ینه-ده چله پالواننی یۉلدن قه‌ییریش اوچون نریراقده بیر قاره دېو بارلیگینی و اۉزی اۉشه دېونینگ سېنگلیسیگه عاشق بۉلیب قۉرقیشیدن اونگه یقین باره‌آلمسلیگینی اَیته‌دی. پالوان اونینگ گپیگه بها بېرمسدن یۉلیگه راستلـَنه‌دی. بیر مدت یورگندن کېین یېر بیلن بیر بۉلیب یاتگن قاپ قاره تلغیر بیر دېو بیلن دوچ کېلیب، او بیلن اوروشیشگه مجبور بۉله‌دی. بیر-بیرگه قیلیچ اوریب، نیزه تارتیب، کوره‌شیب، آخری چله پالوان دېوگه زۉر چیقیب، اونی هم مسلمان قیلیشگه اولگوره‌دی. ایکـّاوی بیر-بیریگه اۉرتاقلیک عهدینی بېریب، نېچه مدت بیرگه یشه‌یدیلر. کېین دېو اۉز سېنگلیسینی پالوانگه عیاللیککه بېریب، باشقه دېولر اشتراکیده کتـّه تۉی اۉتکزه‌دیلر. پالوان اۉز خاتینی بیلن نېچه مدتنی اۉتکزیب، لذت مَیینی تاتیب، اۉرتاغی دېونینگ ناراضیلیگیگه قره‌مسدن خاتینی بیلن بیرگه‌لیکده ینه-ده شو یۉلگه دوام بېریشگه قصد قیله‌دی. یۉلگه توشیب، باریب، باریب اوچته کتـّه و قدم تشله‌گنیده آیاغی‌نینگ ایزی یېرده قاله‌دیگن به‌هیبت دېولرگه دوچ کېله‌دی. اولر بیلن هم اوروشیشگه مجبور بۉلیب، آخری غلبه قازانیب اولرنی مسلمان قیله‌دی. بو اوچته دېو بیلن هم اۉرتاقلشیب، بیر مدت اولر بیلن بیرگه‌لیکده یشه‌یدی. ینه-ده سفرگه قصد قیلیب، دېولر بیلن وداعلشه‌دی. دېولر بوروتلریدن اوچ تاله‌سینی اوزیب بېریب، هر یېرده قیینچیلیککه اوچره‌شگنینگده بو تاله‌لردن بیرینی کویدیر، بیز اۉشه یېرده حاضر بۉله‌میز، دېب اونگه اېزگو تیلکلرینی هم بیلدیره‌دیلر. چله پالوان یۉل یوریب، یۉل یوریب نهایتده بیر شهرگه یېتیشیب باره‌دی. بو شهر اصلیده کافرلرنینگ مسکنی اېکن. اۉشه کونلرده شو شهرگه دشمنلر سیزیب، اهالی‌نینگ تینچینی بوزیب یوباره‌دی. بو حالتنی کۉریب تورگن و خلق‌نینگ رنج و عذابیگه چیده‌ی‌آلمه‌گن پالوان باسقینچیلر بیلن اوروشگه توشه‌دی؛ اولرنینگ بیر خیلینی اۉلدیریب و ینه بیر خیلینی قوویب شهرگه تینچلیک و آمانلیک کېلتیره‌دی. بو گپدن خبردار بۉلگن شهر حاکمی پالواننی اۉز حضوریگه چیقیریب، اونی انعامله‌ماقچی بۉله‌دی:
- اې یخشی ییگیت! سېن مېنینگ یورتیمنی دشمنلر قۉلیدن آزاد قیلیب، خلقیمگه تینچلیک بغیشلب جوده کتـّه خذمت بجردینگ. نې مرادینگ بۉلسه بویور، حاجتینگنی کېتکوزه‌یین.
- تقصیر! مېنینگ بیردن بیر مرادیم سېزلرگه مسلمانچیلیکنی تکلیف قیلیش‌دیر، باشقه هیچ تیله‌گیم یۉق، دېدی.
حاکم بو ددیل، قۉرقمس و کۉنگلی آق ییگیت‌نینگ غیرتی و همتیدن و تکلیفیدن حیرتلـَنیب، بو تکلیفیگه بۉی سۉنیب، شهر اهالیسی بیلن بیرگه‌لیکده مسلمان بۉله‌دی و اۉزی‌نینگ قیزینی هم اونگه عیاللیککه بېریب، بوتون خلق اشتراکیده قیرق کېچه و کوندوزلیک تۉی اۉتکزه‌دی. پالوان نېچه مدتنی شو شهرده پادشاه‌نینگ یانیده اۉتکزیب، اۉز عیاللری بیلن مصلحت قیلیب، قه‌یین آته‌سی پادشاه‌دن رخصت سۉره‌ب، اۉز شهریگه قـَیتیشگه قرار قیله‌دی. پادشاه اېسه بیر قنچه آلتین و جواهر هدیه اېتیب و نېچه ماهر عسکر اونگه قۉشیب، قیزی و کویاوی بیلن وداعلشه‌دی.
پالوان خاتینلری و عسکرلر بیلن یۉل یوریب آخری اۉشه اوچ یۉللیککه یېتیشه‌دی. اینیلری هلی هم بو یېرگه یېتیشیب کېلمه‌گنینی توشونیب، عسکرلرنی خاتینلری و آلتین و جواهرلر یانیده قۉییب، اۉزی برادرلرینی آختریب کېتیش مقصدیده بارسه کېلر یۉلگه تامان سفرگه چیقه‌دی. یۉل یوریب، یۉل یوریب آخری طعاملنگنی بیر سماوارگه توشه‌دی. سماوارچیگه طعام کېلتیریشنی بویوریب، اۉزی اۉتیب بیر چېتده اۉلتیره‌دی. طعام کېلتیریب قۉیگن ییگیت اۉزی‌نینگ کیچیک اینیسی اېکنلیگینی پـَیقب، نیق اېتمسدن کاسه‌نی تمامله‌گچ ینه-ده طعام کېلتیریشی اوچون چقیره‌دی. شو آره‌ده ایکـّسی بیر-بیرینی تـَنیب، احوال سۉره‌شه‌دیلر. پالوان، اینیلری آچ قالمسلیکلری اوچون آت و قیلیچلرینی ساتیب، کېین چاره‌سیزلیکدن بیریسی شو سماوارده شاگرد تورگنی و ینه بیریسی بیر بایگه یېتیم توریب آلگنینی اۉرگنیب، سۉنگ ایکـّله‌سینی هم اۉزی بیلن بیرگه اېرگشتیریب اۉشه وعده قیلینگن اوچ یۉلیککه تامان خاتینلری و عسکرلر یانیگه قـَیته‌دی. یېتیب بارگچ اۉشه یېرده تونه‌ماققه قصد قیلینه‌دی.
***
تون یریم بۉله‌دی. همه غرق اویقوده. سېور خاتین اۉغیللری‌نینگ غوبور-غوبوری ایلله‌گینه بیر-بیریگه یېتیشیب بارر اېدی:
- اېی، کۉردینگ‌می؟ چله ایکـّیته خاتین آلیب کېلیبدی.
- بیریسی پادشاه قیزی اېمیش. مال و دولتنی ایتمه‌یسن‌می؟!
- اېندی نیمه قیله‌میز؟ شرمنده بۉلدیک-کو.
- اویگه آته‌میز حضوریگه بونده‌ی باریب بۉلمه‌یدی اخیر، بیر یۉل-چاره تاپیش کېره‌ک.
- اېی، چله‌نی اۉلدیره‌میز؛ عسکرلر هم یۉق، کېتیب بۉلیشدی. کېین خاتینلرنی هم آلتین-جواهرلرنی هم اۉزیمیزنیکی قیلیب، اویگه قـَیته‌میز؛ اۉزگه شهرلرده اوروشیب غنیمت آلدیک، دېب اَیته‌میز سۉره‌گنلرگه.
بو موغمبیرلر بیر یۉل تاپیب، پالوان، خاتینلری بیلن یاتگن تام‌نینگ اېشیگیده قیرّه‌سیگه ایکـّیته قیلیچنی باغلب قۉییب، ایکـّیسی هم «های اۉیغانینگلر، اۉغریلر همه نرسه‌نی تلـب کېتدی»، دېب قیچقیریشگه باشله‌یدیلر. هلی اویقودن تۉیمه‌گن و واقعه‌دن خبردار بۉلمه‌گن پالوان بو آوازنی اېشیتگچ تېزده اۉرنیدن توریب، شپـّه اېشیککه یوگوره‌دی-ده قیامتنی اۉزی شو یېرده یوز بېره‌دی. خاتینلر پالوان‌نینگ ناله‌سی بیلن اۉیغانیب، اونینگ ایکـّی آیاق و ایکـّی قۉلینی کېسیلیب یېرگه توشیب یاتگنینی کۉریب، بار آوازلری بیلن ییغلشگه باشله‌یدیلر. پالوان اېسه، اینیلری اونگه روا کۉرگن خیانتنی انگلب افسوسگه باته‌دی.
پالوان‌نینگ اینیلری اېرته‌سی کون اونی بو یېرده شو حالتده قۉییب، بوتون آلتین و جواهرلرنی آلیب، ایکـّله عیالنی هم اولرنینگ ییغی-سیغیسیگه قره‌مسدن چیرقیره‌تیب زۉرغه اۉزلری بیلن اېرگشتیریب اۉز شهرلری تامان جۉنب، یۉلگه توشه‌دیلر.
***
چله پالوان‌نینگ، قه‌یین آته‌سی شهریدن او بیلن اېرگشگن بیر کیچیک پاپـّیچه‌سی هم بار اېدی. همه ترک اېتگن بۉلسه-ده شو پاپـّیچه اونی ترک اېتمه‌یدی و یانیده قاله‌دی. کوچوکچه اویاق-بویاقنی بۉیلب، یقینیده‌گی بیر بلندلیکده بیر یاغاچگه کۉزی توشیب، پالواننی آغزیگه ایلیب، سودره‌تیب اۉشه یاغاچ آستیگه آلیب باره‌دی. کېین اېسه اونینگ کېسیلگن آیاغینی بیر، قۉلینی بیر تیشلب اۉشه یېرگه یېتیشتیریب، هاردیغی کېتگیزماقچی بۉلیب یېرگه اوزه‌له توشه‌دی. شو زمان درخت اوستیده غیدیردب تورگن ایکـّی کفترنینگ سۉزلرینی اېشیتیب قاله‌دی:
- بېچاره ییگیت-اېی. آدمی بۉلسه-یو اونی منه شو تاغ آرقه‌سیده‌گی شفا بېرووچی بولاققه آلیب بارسه، اۉشه چشمه ایچیگه سالیب آیاغینی آیاق جاییگه، قۉلینی قۉل جاییگه قۉییب تورسه، آنه‌دن توغیلگنیده‌ی ساغه‌لیب کېته‌دی.
بو گپنی اېشیتگن کوچوکچه، غینگشیب، سودره‌تیب پالواننی و اونینگ آیاق و قۉللرینی اۉشه بولاق بۉییگه آلیب باره‌دی. کېین اونی سوو ایچیگه توشیریب، آیاغینی آیاق اۉرنیده و قۉلینی قۉل اۉرنی توته‌دی. شو طریقه‌ده چله پالوان قـَیته‌دن آنه‌دن توغیلگن زمانیده‌ی ساغه‌لیب کېته‌دی. کېین اېسه کوچوگینی اۉپیب، قوچاغلب اۉزی‌نینگ شهری تامان یۉل آله‌دی. نېچه کوندن سۉنگ شهریگه یېتیب باریب، کېچه‌نی بیر کمپیر قۉشنیسی اوییده اۉتکزه‌دی. اینیلری یېتیب کېلگنی و اولر کۉپ مقدار آلتین-جواهر و ایکـّیته خاتین هم بیرگه‌لریده آلیب کېلگنلرینی قۉشنیسیدن اۉرگنیب، اېرته‌سی اۉز اوییگه باریب آته‌سی پادشاه حضوریده بوتون واقعه‌نی بیان قیله‌دی. پادشاه بونینگ سۉزلریگه ایشانمه‌ی بها بېرمه‌یدی. او قنچه‌لر سندیراقلمه‌سین همه‌سینی یالغانگه چیقره‌دی. شو پـَیت، پادشاه‌نینگ آدملریدن بیری اونینگ حضوریگه کېلیب، شهرگه دشمنلر باسقین سالگنینی معلوم قیله‌دی. چله پالوان اېسه آته‌سیگه یوزلنیب،
- مېنینگ سۉزلریم یالغان اېسه، بویورینگ اۉغیللرینگیز یاولرگه قرشی اوروشیب شهرنی باسقینچیلردن قۉریسینلر. اولر بو ایشده موفق بۉلگنلری تقدیرده مېنینگ سۉزلریمنی یالغانگه چیقریشگه حقلی‌سیز، بۉلمه‌گنده مېن اۉزیم دشمنلر بیلن اوروشگه چیقه‌من و شهرنی قۉرییمن، دېدی.
کېین ایکـّله آغه-اینلر میدانگه چیقیب باسقینچیلر بیلن اوروشیشگه باشله‌یدیلر. سل اۉتمه‌ی اولر یېنگیلیب، یاولر قۉلیده جان بېره‌دیلر.
بو حالتدن خبردار بۉلگن چله پالوان تۉقیره‌لمسدن میدانگه چیقیب، شدت ایله اوروشیشگه و باسقینچیلرنی اۉلدیریشگه باشله‌یدی. دېو اۉرتاقلری بېرگن بوروت تاله‌لرینی کویدیرگچ دېولر هم اوروش میدانیده حاضر بۉلیب او بیلن یاردملشه‌دی. آره‌دن کۉپ اۉتمسدن یاولرنینگ بیر خیلینی اۉلدیریب، بیر خیلینی اېسه قووب اوروشنی بیتیره‌دی و شهرنی بوتونله‌ی آزاد قیلیب تینچلیک کېلتیره‌دی.
کېین پادشاه اۉز خطاسینی انگلب، اۉغلیگه مهر کۉرسته‌دی و پالوان اوچون تۉی باشلب، قیرق کېچه-یو کوندوز شهرده‌گی هیچ بیر اویدن پیشیریق-کویدیرگی توتونی چیقمه‌ی، آدملر پادشاهلیک طعامیدن تۉیینیشی اوچون بویوروق بېردی.
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: