منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
کېکسه یماقچی (حکایه)
کېکسه یماقچی
حکایه
یازووچی: انور عابد جان
الفبا اۉگیرووچی: محمد حسن تۉلقین
اونی همه اوسته بووه دېیدی. حقیقي آتی حکمت‌الله لیگینی یقینده دده‌مدن اېشیتیب بیلدیم. اونینگ یاغاچدن قوریلگن آینه‌وه‌ند اوستاخانه‌سی تۉرتکۉچه گذریده‌گی اریق نینگ یاقه‌سیگه جایلشگن. اوچ محله نینگ باله‌سی اوچ تاماندن یاپریلیب کېلیب خودّی شو گذرده بیرلشگچ، تخته کۉپریکنی تقیره - توقور تېپه‌لب اۉتیب، مکتب سَری اېلتووچی تېره‌کزار کۉچه‌نی تۉزیتگنلریچه درسگه آشقیشه‌دی.
عادتیگه کۉره، بیران - بیر نرسه‌نی یمه‌ب - چه‌تیب، اگر قۉلیده ایش بۉلمه‌سه، قنده‌ی دیر اېسکی- توسکی کتابلرنی تیتکیلب اۉتیرووچی اوسته بووه کۉپریک تره‌قله‌ی باشلشی بیلن آچیق دېرَزه‌دن شاشیب تشقریگه مۉره‌له‌یدی. دوربینسیمان کۉز آینه‌گی آرقه‌لی باله‌لر نینگ آیاغیگه اوکّیده‌ی چه‌قچه‌ییب تیکیله‌دی. بیرارته باله نینگ پای‌افزاری جۉیه‌سیزراق کۉرینسه، «هاو، کۉک ایشتانلی باله، اۉقیشدن کېین مېنگه بیر اوچره‌ب اۉت!» - دېب قتّيق تعیینلب قاله‌دی.
بو چالنی قریب هر کونی کۉریب یورسم - ده، سیره یوزمه - یوز اۉتیریب گپلشمه‌گن اېدیم. ضرورت طفیلی، بیر مرته صحبتداش بۉلدیم - او، اۉزیم سېزمه‌گن حالده اونگه اېلیکدیم - قالدیم.
اۉشه‌نده بیز - «ب» صنفده‌گیلر ایکّینچی «ه»ده‌گی تېنگ قورلریمیز بیلن قصدمه - قصدیگه فوتبال اۉینه‌دیک. یوتیب، راسه قوواندیک.
کۉپچیلیک قطاری قووانیشگه قوواندیم - او، هاوریم باسیلگندن کېین آیاغیمگه باقیب، داد دېب یوباریشیمگه آز قالدی. آیاق‌یلنگ تۉپ تېپگنلر سووگه بیر آیاق تیقیب آلیشیب، هېچ نرسه بۉلمه‌گندېک اوی - اویلریگه ترقه‌لیشدی. مېن تگی کۉچگن یپ - ینگی سندَلیمگه[1] تیکیلیب، تورگن جاییمده سېرره‌ییب توره‌وېردیم. هجومده اۉینه‌ب، اۉن تۉرتته گول اورگن بېردیوای نینگ بوتسی توگله‌ی مجقلنیب کېتگنینی کۉرگنیمدن کېین، مېنیکی هر توگور اېویدراق اېکنلیگیدن کۉنگلیم کۉتریلیب، سَل اۉزیمگه کېلدیم.
منه، اوسته بووه نینگ آلدیده اۉتیریبمیز. یخشی تامانی شونده‌کی، اگر یاش باله بۉلسنگ، پای‌افزارنی اۉنگله‌تیش اوچون بو چالگه پول تۉله‌شینگ شرط اېمس. کیم نینگ اۉغلی اېکنلیگینگنی ایتسنگ بس، ماغار دفترچه‌گه عرب حرفیده نیمه‌نی دیر یازیب قۉییب، اینده‌مسدن ایشینگنی بیتیریب بېره‌وېره‌دی. باشقه‌لر ایتسه، ایشانمه‌ی یورردیم، اېندی اۉز کۉزیم بیلن کۉریب بیلدیم. چال تۉغری قیله‌دی، همه نینگ دده‌سی هم بیر کونمس بیر کونی شو کۉچه‌دن اۉته‌دی - ده.
اوسته بووه سندَلیمنی قۉلیگه آلیباق: «واه - ه!» دېب یوباردی.
- بو اولاوچه‌نی جوده قیینه‌ب تشلبسن - کو، دېیه مېنگه کۉزآینه‌گی نینگ اوستیدن قییه‌لب باقدی او. - کسلنی دوکتورگه، پای‌افزارنی یماقچیگه وقتیده کۉرسه‌تیش کېره‌ک.
اوسته بووه، آلدینیگه، سندَلیم نینگ تگیگه یېلیم[2] سورتدی، تېمیر تیرناققه کيدیریب، بالغه‌ده اوریب - اوریب جیپسله‌دی. سۉنگ ایپگه موم سورتیب، چېتلرینی بیگیزلب تیکیشگه توشدی. قۉلی ایشده، آغزی اېسه گپده بۉلدی.
قۉل بۉشه‌گنده، تېز- تېز گذرگه چیقیب تورینگلر، باله‌جانلریم. گذر اصلیده «کېزر» دېگنی. گاه - گاه شو اطرافده کېزیب تورسه‌لرینگ، هم بهرِ دللرینگ آچیله‌دی، هم پای‌افزارلرینگنی کۉریگیمدن اۉتکزیب توره‌سیزلر. دۉست باشگه قره‌یدی، دشمن – آیاققه. بو گپنی مېن تۉقیگنیم یۉق، دانالر ایتیشگن. ییرتیق پای‌افزارده یوریش-کو - غیرت اویت، حتا بوتونینی یم تېز - تېز مایله‌تیب تورگن توزوک. اېتیکدن «نېچچی ییلگه چیده‌ب بېره‌سن»، دېب سۉره‌شسه، «یاغلشینگگه قره‌ب»، دېب جواب قیلگن اېکن. اېندی کپ - کتّه باله بۉلدیلرینگ، بونقه گپلرنی بیلیب آلیشلرینگ کېره‌ک...
بېکارچیلیکدن زېریککن بېردیوای دده‌سی تاشکېنت‌دن آلیب کېلگن قلین مقوا‌لی کتابینی جلددن سوغوریب، استه ورقلشگه کیریشدی. وطنیمیز تاریخی و مستقللیگیمیز رمزلریگه بغیشلنگن بو صور‌تدار کتابنی صنفده‌گی باله‌لرگه قۉشیلیب اۉن مرته‌چه کۉزدن کېچیرگن بۉلسه‌م - ده، اونده‌گی چیرایلی- چیرایلی رسملرگه باشقتدن مهلیا بۉلیب، صنفداشیم نینگ پینجیگه[3] سوقولدیم. صحیفه‌لردن بیرینی آچه‌یاتگنیمیزده، اوسته بووه «نیمه‌نی تماشا قیلیه‌پسیزلر»، دېب سۉره‌ب قالدی.
- اۉزبېکستان نینگ گېرب (نشان)ی بو، - دېدی بېردیوای، صور‌تنی چالگه کۉز- کۉزلب. - منه‌وی یانیده - بوغدای. بو تامانیده - پخته‌لر. اۉرته‌ده‌گیسی - هُما قوش...
- هُما قوش بخت کېلتیره‌دی دېگنی راستمیکین؟ - دېب سۉره‌دیم مېن.
- بو تۉغری گپ، - دېدی اوسته بووه، سندَلیمگه بیگیز سوقه‌یاتیب. - یَیداقی تیلده بو قوشنی هُمای دېییشه‌دی. کیم نینگ دیر بیردن ایشی یوریشیب کېتسه، «باشیگه هُمای قۉنیب قالدی»، دېب قۉییشلری بې‌چیزمس. انه، محله‌میزده‌گی تقه‌چی نینگ آتی هم هُماییددین. قۉشنی محله‌ده هُمای خاله دېگن کمپیر بار...
شوندن سۉنگ، اوسته بووه، اېنگ آغیر پیتده اجدادلریمیزگه بیر کۉرینیش بېریب، قَیته یوز کۉرستمه‌گن بو تبرک قوش حقیده روایت سۉزلب بېردی. اونینگ ایتیشیچه، نوح پیغمبردن کېین یېر یوزیده ینه آدملر کۉپه‌ییب، اصلیده یقین قرینداشلر اېکنلیگینی بارگن سَری اېسدن چیقره باشلشیبدی. بیر- بیری نینگ مُلکیگه، بیر- بیری نینگ کېنتیگه کۉز آله‌یتیریشلر اوجگه مینیبدی. قدیم - قدیمده چین خاقانی آچ‌کۉزلیک قیلیب بیزنینگ اۉلکه‌میزگه قۉشین تارتیبدی، بایلیکلریمیزنی تلب، اېلتی میز باشیگه اجل یاغدیریبدی. قیرغیندن امان قالگنلر، قاچه - قاچه تاغدن آشیب اۉتیشیب، کیمسه‌سیز بیر واديگه باریب قالیشیبدی. یاودن قوتیلگن بۉلسه‌لر- ده، آزیق- طعاملری توگه‌گنی باعث، اېندی آچلیکدن قیریله باشلشیبدی.
انه شونده‌ی اَینچلی کونلر نینگ بیریده آلیس دره‌لر طرفدن الّه ایته‌یاتگن آنه نینگ تاووشیدېک تینیق و اۉته یاقیملی سېس تره‌لیشگه توشیبدی:
- هو- او، مای! هو- او، مای!
آقسقاللردن بیراوی بونده قنده‌ی دیر سِر بارلیگینی پَیقه‌بدی - یو، بیر نېچه ییگیتنی یانیگه آلیب، «هو- او، مای!» دېگن تاووش تینیمسیز تکرارلنیب تورگن یاققه یېتکلبدی. اولر باتقاغ و قمیشزارلردن اۉتیشیب، هیبتلی- هیبتلی درختلر اونده -بونده بۉی چۉزیب تورگن کېنگ اۉتلاققه یېتیب باریشیبدی. قره‌شسه، همه یاقنی قاپلب آلگن یاووایی ارپه و زغیرلر پیشیب - یېتیلیب یاتگنمیش. الّه‌قچان پیشیب تۉکیلگن زغیرلر آفتابده اېریب، مای بۉلیب آقیب تورگنمیش. بلند قیره‌غاچ نینگ اوچیگه قۉنیب، تۉختاووسیز سَیره‌یاتگن، باشیده زر پاپیلدیریغی بار گۉزل قوش آچ آدملرنی شو مایگه[4] چارلب جان کویدیره‌یاتگن اېکن.
کۉپ اۉتمه‌ی، بو یېرگه باشقه‌لر هم یېتیب کېلیشیبدی. مایده ارپه قاووریب یېب، اۉلیمدن سقله‌نیب قالیشیبدی. کوچگه تۉلگن ییگیتلر قیته‌دن قۉشین توزیشیب، چینلیک یاغيلرنی بابامېراث یورتلریدن هَیده‌ب چیقریشیبدی...
هُما قوش روایتی بهانه‌سیده اوسته بووه بیلن گپیمیز قاووشیب کېتدی. بیز کتابنی پَیپه‌سلب - پَیپه‌سلب، تارتینمسدن چالنی سوالگه توته‌‌وېردیک، او ایشینی تۉخته‌تمه‌ی، بیزنی گپگه کۉمیزه‌وېردی. گاهیده، نخات‌که شو یماقچی چال اۉقیتووچی آپه‌میزدن هم کۉپراق نرسه‌نی بیلسه، دېب اۉیلب قۉیردیم. مثلاً، مکتب‌ده «سیمرغ - افسانه‌وی معجزه‌کار قوش» دېگن گپنی اېشیتگنمن، خلاص.
اوسته بووه اېسه، بو قوش حقیده عجایب حکایه سۉزلب بېردی.
قدیمده توران بیلن اېران اۉرته‌سیده جوده کۉپ اوروشلر بۉلگن اېکن. روایتگه کۉره، سیمرغ واقعه‌سی حلی تۉمریس مامامیز باسقینچیلر شاهی کوروش نینگ کېسیلگن کلّه‌سینی قانلی مېشگه تیقیشیدن هم، داویوره‌ک چۉپانیمیز شیراق فارسلر نینگ بوتون باشلی لشکرینی حیله بیلن صحراده تار- مار قیلیشیدن هم انچه ایلگری بۉلیب اۉتگن اېکن.
یورتیمیزگه تجاوز سالگن فارسلرنینگ بیر قره‌شده پۉمقرغه‌گه اۉخشه‌ب کېتووچی، لېکن جثه‌سی تاووقدن ایکّی برابر کتّه قوشلری بۉلیب، اولر جنگ وقتیده رقیب عسکرلری نینگ باشیدن تاش یاغدیریشگه اۉرگه‌تیلگن اېکن. آچیق جنگده یېنگیلیش نیمه‌لیگینی بیلمه‌یدیگن توران لشکری قوشلر هجومیدن کتّه تلفا‌ت کۉره باشلبدی.
قوتلی آته دېگن اولیاصفت قرییه بۉلگن اېکن. او تپ - تقیر دشتده باغ یره‌تیب، درختلرنی اۉزی قازگن قودوق سوویده سوغار‌ر، مېوه‌لرگه المشیب آلینگن نرسه‌لر بیلن تیریکچیلیک اۉتکزر اېکن. توران جنگچیلری نینگ باشیگه توشگن کلفتنی بیلگچ، ایچ - ایچیدن اېزیلیب: «اې، قادر اېگه‌م، توغیلگن اویینی قۉریقلشگه جان تیکّن، آته - بابالری قبرینی اسره‌یاتگن یورتداشلریمنی اۉزینگ قۉلله‌مه‌سنگ، باشقه کیم عدالت قیله آله‌دی؟» - دېیه کون و تون تنگریگه سجده‌دن باش کۉترمه‌بدی. سجده نینگ قیرقینچی کونی تانگ غیره - شیره‌سیده الّه‌قنده‌ی شرفه‌لر کۉرینیبدی. بیری بورگوت، بیری لاچین، بیری تورنه‌گه اۉخشه‌ب کېتووچی قوشلر بیر جایگه تۉپلنه‌وېریبدی. کېین یونگلریدن رنگدار نورلر تره‌له‌یاتگن یاش بۉری پیدا بۉلیبدی، قوشلر اوندن هورکومه‌ی، قدلرینی غاز توتیب، قنات کېریشیبدی.
بۉری پرنده‌لرنینگ کۉکسینی تیشلب قانتگچ، اولر میتّی‌گینه بیر قوش نینگ یانیگه گلمه-گل کېلیشیب، قانلرینی اونینگ پتلریگه سورتیب اۉته باشلشیبدی. قانلر سورتیلگن سایین، میتّی قوشچه کتّه‌لشه باریب، آخری اولکن قوشگه ایلنیبدی.
باسقینچیلرنینگ تاش آتر قوزغونلریگه هواده قیران[5] سالیب، تورانلیکلر غلبه‌سیگه یۉل آچیب بېرگن نهایتده کوچلی، اۉته تېز اوچر بو قوش سۉنگگی جنگدن کېین اولکه‌میز اوزره تینسیز چرخ اوریبدی، تاغلرنی بورگوت شکلیگه کیریب، صحرالرنی لاچینگه ایلنیب، دله - دشتلرنی تورنه بۉلیب کېزیب چیقیبدی. آخری قوتلی آته نینگ باغیده بیر کېچه بلبل بۉلیب سَیره‌بدی. اېرته سحرده ینه اۉز شکلیگه قَیتیب، کۉککه پرواز قیلیبدی، شو ذیل یوقاریلب باره‌وېریبدی، یوقاریلب باره‌وېریبدی و بیردن یرق اېتیب چقنه‌بدی - یو، قویاش نینگ ایلک نورلریگه قاریشیب کېتیبدی.
نېچه زمانلر اۉتیب، حتا کۉپلب دریا و تاغلر نینگ نامی هم اۉزگریبدی. اما سېمیرتیریلگن معناسینی انگله‌تووچی اۉشه خلاص‌کار قوش بیرده «سېمیریق»، بیرده «سېموروغ»، «سیمرغ» طرزیده تیلدن تیلگه اوچیب، دلدن دلگه قۉنیب، افسانه‌لرده منگو یشه‌ب قاله‌وېریبدی...
سندَلیم بیتیب، نوبت بېردیوای نینگ بوتسیگه کېلدی. اوزه‌تیلگن بوتگه باقیباق، اوسته بووه نینگ کپه‌له‌گی اوچدی.
-آلدیمگه نیمه‌نی سودره‌ب کېلدینگ؟ – دېیه بېردیواینی اۉده‌غه‌یله‌دی و بوتنی آلگیسی کېلمه‌ی. - بو نینگنی توزه‌تیش اۉلیکنی تیریلتیریشدېک گپ - کو! اې- اې...
بېردیوای نیمه دېییشنی بیلمسدن، شومشه‌یگنیچه توریب قالدی. اۉرتاقچیلیک حرمتی اۉرته‌گه توشماقچی بۉلیب، اېندیگینه یه‌لینیشگه چاغلنگه‌نیمده، اوسته بووه‌گه تویقوس انصاف کیردی، «اوز‌ت بویاققه»، دېیه تومته‌یگن کویی بوتگه قۉل چۉزدی. ایشگه کیریشیب هم انچه‌گچه قاواغی آچیلمه‌دی. چمه‌سی، بوتنی «تیریلتیریش» جوده آغیر کېچه‌یاتگندی.
بو احوالده چالدن صدا چیقیشی مشکللیگینی سېزگنیمیزدن سۉنگ، اۉز ارا غۉنغیر- غۉنغیر قیلیب ینه کتاب ورقلشگه توشدیک. صور‌تلر آستیده‌گی قیسقه - قیسقه یازوولردن کوشان و یفتلیتلر حقیده توشونچه حاصل قیلیشگه تیریشدیک. قان توسینی آلگن میدانده‌گی قیزغین جنگ تصویرلنگن قۉش صحیفه‌نی آچیب، اوزاق تېرمیلیب قالدیک. کوتیلمه‌گنده، اوسته بووه تغین تیلگه کیردی:
-کیم او... آتده سوه‌لشیب تورگن؟
- سپیته‌مېن! – دېیه نېگه دیر قووانیب جواب قَیتردی بېردیوای.
- سپیته‌مېن نیمه دېگنی اۉزی، بیله‌سیزلرمی؟
بیز چال نینگ کۉزیگه جاودیره‌ب باقدیک. قیزیق سوال بۉلدی-کو. سپیته‌مېن - برچه‌میزگه قۉییله‌دیگن آتگه اۉخشش بیر آت - ده.
پیدا بۉلگن جیملیک اوزاققه چۉزیلمه‌دی. اوسته بووه ینگی روایتنی باشله‌دی. روایتدن معلوم بۉلیشیچه، تاووشی یۉغانلشیب قالگن اۉسپیرینلر نینگ تورلی قیشلاق - آووللردن ییلاوگه چیقیب کېلیب، کوچینی سینه‌ش اوچون زۉرنی قیدیریب کوره‌شیش عادتی قدیم زمانلردن قالگن اېکن. ییلقیچیلر آوولیدن کېله‌دیگنلر آره‌سیده‌گی ناوچه اۉسپیریننی هېچ بیر آوول نینگ کوره‌شچیسی یېنگالمس اېکن. آخری اونگه قتّيق الم‌زده بۉلگن اېچکی باقرلر اوزاق بیر آوولدن نامدار کوره‌شچی ییگیتچه‌نی تاپیب کېلیشیب، بو بیزنینگ کوره‌شچیمیز دېیه ناوچه ییلقی‌باقرنی بېللشووگه چارلبدی.
کوچلرتېنگ کېلیب، بېللشوو اوزاققه چۉزیلیب کېتیبدی. بیر محل شمال توریب، تۉزان کۉتریلیبدی. تماشا‌بینلر چنگگه کۉمِیلگن کوره‌شچیلرنی کۉرالمه‌ی قالگن بۉلسه‌لر- ده، آلیشوو تۉخته‌مبدی. تله‌ی وقت اۉتگچ، «هَیت!» دېگن قیچقیریق ینگره‌ب، کیم نینگ دیر گورسیللب یېرگه ییقیلگنی اېشیتیلیبدی. تماشا‌بینلر کیم ییقیلگنینی بیلالمه‌ی توریشگنده، ییلقیچیلر نینگ ناوچه کوره‌شچیسی تۉزان ایچیدن آواز قیلیبدی:
- اوستینده‌مېن! اوستینده‌مېن!
شو- شو، بو ناوچه اۉسپیرین بارلیق آووللرده‌گی کوره‌ش عشق بازلری- یو، تنیقلی کوره‌شچیلر آره‌سیده «اوستینده‌مېن» نامی بیلن تاباره مشهورلنیب باره‌وېریبدی. ییللر اۉتیب، ایسکندرنینگ سان - سناقسیز لشکری یورتیمیزگه باستیریب کیرگنده، تېنگسیز قیلیچباز، توغمه کمانچی، اۉلیمدن قَیتمس سۉغدلر، نیزه‌ده تخمنی اوره‌دیگن آتلیقلری بیلن داوروق تره‌تگن مسّا‌گېتلر بو پهلوان اطرافیده بیر تن، بیر جان بۉلیب بیرلشیبدیلر و فارسلر مملکتینی اوچ آیده ینچیب اۉتگن قدرتلی یونان قۉشینلریگه اوچ ییل مابینیده ایاوسیز قیرغین سالیشیبدی. جسور عسکرباشی نینگ اسمی یونانلر تیلیده «سپیته‌مېن»گه ایلنیب، بو نامنی اېشیتگنده یوره‌کلرینی واهمه قاپله‌یدیگن بۉلیبدی...
اۉتمیشیمیز، کیملیگیمیز حقیده قیزیق- قیزیق گپلرنی سۉزلب بېره‌دیگن شونقه بابام یۉقلیگیدن اۉشه‌نده قتّيق افسوسلنگنیمدنمی، هر گل مکتب‌گه باره‌یاتیب، گذرده‌گی یاغاچ دوکانچه تامانگه آرزیقیب قره‌یمن. دېرَزه‌دن اوکّیدېک مۉره‌لب تورگن اوسته بووه‌گه قویوق سلام بېریب، اعتبارینی تارتیشگه اورینه‌من. اما، اورینیشلریم دایمگیدېک یېلگه ساوریله‌دی. چونکه مېنینگ و باشقه باله‌لر نینگ سلامیگه شونچه‌که باش قیمیرله‌تیب قۉییش بیلن کفایه‌لنووچی بو عجب‌تاوور چال نینگ بوتون دقّتی شو تاپده اۉتکینچیلر نینگ آیاغیگه قره‌تیلگن بۉله‌دی. بعضاً، سندَلیم ینه ییرتیلسه‌یدی، دېب اۉیلب قۉیه‌من.
[1] سندَل: کاووش نینگ بیر توری. پاشنه‌سیز یازگی یېنگیل آیاق کییمی؛ سندلیت، شیپّک. اۉزبېک تیلی ایضاحلی لغتی
[2] یېلیم: درخت تنه‌سیدن سیقیلیب چیقیب، قاتیب قالگن یاپیشقاق شیره. اۉزبېک تیلی ایضاحلی لغتی
[3] پینج: کیمسه یاکی نرسه‌گه اېنگ یقین بۉلگن جای، کیمسه یاکی نرسه نینگ یانی، بیقینی، بغری. اۉزبېک تیلی ایضاحلی لغتی
[4] مای: نرسه و بعضی اۉسیملیکلرنینگ اوروغی، گل و میوه‌سیدن آلینه‌دیگن، سووده اېنریمه‌دیگن ماده، یاغ. اۉزبېک تیلی ایضاحلی لغتی
[5] قیران: کۉپلب اۉلدیریش، قیرغین. یاوگه قیرغین کېلدی. اۉزبېک تیلی ایضاحلی لغتی
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: