منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
پرده آرتیده‌گی محبت یاکه نوایي اویلنگن‌می؟
یازووچی: ایشانچ تۉره
تورنتو، کانادا
مبالغه‌سیز اولوغ نوایي شعریتی‌نینگ کتـّه قسمی سېوگی-محبّت موضوعینی اۉز ایچیگه قمره‌ب آله‌دی. هر بیر مصرعیدن شاعرنینگ عشققه یوغریلگن لطیف روحي کېچینمه‌لری-و، حس-تویغولری یاغیلیب توره‌دی. جانیم، دلبریم، ماهیم، سېوگیلیم، گۉزه‌لیم، یاریم، گـُلیم، جانانیم، معشوقه‌م، محبوبه‌م، صنمیم سینگـَری کۉپلب عشقي اۉبرزلرنی شاعر شعریتیده جوده کۉپ باره اوچره‌ته‌میز. بو سېوگی قهرمانلری توصیفی، تصویری نهایتده یارقین بۉیاقلرده چیزیلگن بۉلیب، کۉزلرنی قمشتیرگودېک جلوه‌لنه‌دی.
قیزیق، نوایي‌دېک بویوک شاعر و ادیب شخصیت شونچه عمل-منصبی، مال-مـُلکی، نفوذ، استعدادی و اولکن معنویتی بۉله توریب، بابر اَیتگن‌دېک:
«علیشېر بېک... اۉغیل و قیز و اهل و عیالی یۉق، عالمنی طورِ فرد و جریده اۉتکردی(«بابرنامه»)» -دېگن خبری کیشینی قیزیقتیرمه‌ی قۉیمه‌یدی. نوایي‌نینگ اۉزی اېسه، بیراونی سېوگنی، کیم بیلن‌دیر اۉیلنگنی، اۉیلنمه‌گنی حقیده هیچ قنده معلومات یازیب قالدیرمه‌گن. علیشېر نوایي اۉز شخصي حیاتیگه عاید معلوماتنی یوزه‌گه چیقرمه‌ی، اولرنی سۉز و سطرلر بغریده توگیب، یشریب کېتگن. کمینه‌نینگ کوزه‌تیشیچه بیر غزلده ایکّی قیزگه کۉنگیل قۉیگنی... حقیده سۉز باره‌دی. بوندن تشقری تیلگه آلینگن مسأله بۉییچه، شاعر اثرلری علیحده بیرمه-بیر کۉزدن کېچیریلسه، اولرده یارگه نسبتاً اۉمَنچ (امید)، اۉکینیش، ساغینچ، سېوگی کبی کېچینمه‌لر ایما-اشاره‌لر بیلن بیان اېتیلگن جوده کۉپ شعرلرگه دوچ کېلیش ممکن. بو خصوصده قویی‌راقده سۉز یوریته‌میز.
شونگه قره مه‌ی نوایي دَوریده، اوندن کېیین حتا بوگونگی زمانیمیزده هم مذکور مسأله‌نینگ اهمیتی پَسه‌یگنیچه یۉق. اۉتمیشده یازیب قالدیریلگنی کبی، بوگونگچه شو باره (نوایي‌نینگ سېوگیسی خصوصیده)ده انچه-مونچه مقاله‌لر یازیب کېلینماقده. موضوعگه قیزیققن کیشی اۉزبېکستان منبعلریدن بو حقده قیزیقدن-قیزیق معلوماتلرنی اۉقیب آله‌دیلر.
کمینه باشقه بیر یۉسونده مسأله‌گه کۉز سالماقچیمن. و امّا بوندن آلدین:
نوایي اثرلریده خاتین-قیزلر اسمی
شرق مسلمان مملکتلریده اعتقادگه اساساً خاتین-قیزلرگه تابو صفتیده قره‌ب کېلینگن، عیال قیافه‌سی بوگونگه دَور همان یاپیقلیگچه قالیب کېلماقده. عجبله‌نرلی جایی شونده که، مسلمان اېرککلر اوچون عیاللر بهشتگه کیریش واسطه‌سی‌دیر. گناه‌نینگ قویوق توتونلری خاتین-قیزلر باشی اوزره قویون کبی اَیله‌نیب سوزیب یوره‌بېره‌دی. مسلمانلر توشونچه‌سی بۉییچه عیاللرنینگ حتاکه آتلرینی توتیش هم گناه حسابلنگن، بو نرسه حاضر هم کۉپلب یاپیق اسلامي اۉلکه‌لرده موجوددیر. بیراق، نوایي اۉز دَوریده حکم سوریب تورگن عنعنه‌نی سیندیریب، «نسایم المجبّت» اثریده 35 عارف و صوفي عیالنی تـَنیشتیره‌دی. «مجالس النفایس»ده اېسه اَیریم: «بېدیلي» و «مهري» تخلصی بیلن شعر یازگن خاتینلر اسمینی هم کېلتیره‌دی. شونینگ‌دېک، لیلي، شیرین، دلارام... کبی داستاني عیالرنی، حسین بایقرا خاتینی خدیجه بېگیم (سلطان ابو سعیدنینگ بېوه‌سی)، همده مریم، بلقیس، خدیجه، فاطمه سینگری اَیریم دیني میفالۉگیک عیال شخصلرنی هم تیلگه آله‌دی. شونینگ‌دېک، اۉزبیگیم، تورک، خلچ، چیگیل... کبی ایتنیگ اتمه‌لرگه کۉچمه گۉزه‌ل تمثالی هم اوچره‌یدی.
بولر آره‌سیده «فرهاد و شیرین» اثریده اۉن قیز هر بیری: شاعر، رقاصه، صنعتکار، نقاش، فیلسوف، ناطق، تاریخچی، موسیقیدان قیزلرنی شعري قهرمان صفتیده داستانیگه آلیب کیره‌دی و ناملرینی ســَنــَب اۉته‌دی:
کېلیب هر قیسی بیر فضل ایچره ماهر،
مهارت شېوه‌سی هر بیرده ظاهر.
...
دلارام و دل آرای و دل آسا،
گل اندام و سمن بۉی و سمن سا.
پری چهر و پری‌زاد و پری‌وش،
پری پیکر زهي اۉن اسمِ دلکش.
سۉنگگی کېلتیریلگن اۉنته اسم بدیعي تۉقیمه بۉلیشیگه قرهمه‌ی انیق-تینیقلیگی بیلن دقتگه سزاواردیر.
بو اآتلردن قه‌ی بیری نوایي‌نینگ محبوبه‌سی‌نینگ اسمی بۉلگنی بیزگه قارانغی. بلکه، سېویکلیسی‌نینگ اسمی تورکي/اۉزبېکچه بۉلگن بۉلسه احتمالدن اوزاق اېمس.
نوایي یقینلری‌نینگ نامی
علیشېر نوایي آته‌سی‌نینگ اسمی
- غیاث الدّین کیچکینه (تیموري شهزاده‌لردن غیاث الدین منصوردن فرقلش اوچون اونی کیچیکنه دېگنلر) بهادر بۉلیب، اونی (« تاریخ رشیدي»نینگ مؤلفی عبدالرحیم دۉغلات (بابرگه خاله بچه) اۉز اثریده نوایي‌نینگ آته‌سینی اۉیغور بخشیلریدن دېب یازگن کېتگن(؟). بو معلوماتنی باشقه هیچ قه‌یېرده اوچره‌تمه‌یمیز. اۉزبېک نوایي‌شناس عالملر بو معلوماتنی اۉیدیرمه، یالغان، اساس‌سیز، دېیه رد اېته‌دیلر؛
- آنه‌سی‌نینگ اسمی معلوم اېمس(؟)؛
- شیخ بهلول نوایي‌نینگ توغیشگن کتـّه آغه‌سی/اکه‌سی؛
- درویش علي نوایي‌نینگ توغیشگن اوکه‌سی؛
- محمد علي غریبي (بلخ و خوارزم حاکمی - ابوسیعد میرزا اۉلدیره‌دی) نوایي‌نینگ تاغه‌سی؛
- شاعر میر سعید کابلي (سلطان ابوسعید تامانیدن اۉلدیریلگن) نوایي‌نینگ تاغه‌سی؛
- آفاق بېگیم نوایي‌نینگ ینگه‌سی، درویش علي‌نینگ خاتینی؛
- امیر کمالدّین نوایي‌نینگ جییـَنی (توتینگن فرزندی) - شیخ بهلول‌نینگ اۉغلی؛
- میر ابراهیم (کمالدّین‌نینگ اۉغلی)، نوایي‌نینگ جییـَنیگه اۉغیل سنه‌له‌دی، اکه‌سی شیخ بهلول‌نینگ نـَیبره‌سی؛
- دولت بخت (خدیچه بېگیم و حسین بایقرا تامانیدن نوایي‌نینگ حجره‌سیگه سینــَـش اوچون یوباریلگن)؛
کۉریب تورگنینگیزدېک مذکور اسملر آره‌سیده نوایي سېوگن قیزنینگ نامی قید اېتیلمه‌گن. علیشېر نوایي (1441-1501) آلتمیش ییل یشب، عایله قورمه‌ی-عالمدن اۉته‌دی. سلطان حسین بایقرا دَوریده امیر کبیر (باش وزیر)لیک درجه‌سیگچه کۉتریلگن؛ کتـَه مال-دولت اېگه‌سی بۉلگن بو ذات‌نینگ اویلنمه‌گنی اۉز زمانیده کۉپچیلیکنی قیزیقتیرگن بۉلسه، بوگون هم قیزیقتیرماقده. اَیریم یازووچیلر (عزت سلطان و اۉیغون نوایي درامه‌سیده) شاعرنینگ «گــُلی» اسملی بیر یخشی کۉرگنی و سېویگلیسی بۉلگنینی اَیتگنلر. نوایي‌شناسلر گـُلی اۉبرزیگه بدیعي تۉقیمه صفتیده قره‌یدی.
اَیریم ادبیات‌شناسلرده «نوایي سېوگن قیزگه حسین بایقرا هم کۉنگیل قۉیگن، شو سببدن نوایي اۉز اېمداش دوستی حق حرمتی یوزه‌سیدن اونگه اویلنمه‌ی اۉتگن» -دېگن قره‌شلر هم موجود. شونینگ‌دېک، بونگه ینه بیر سبب صفتیده «علیشېر نوایط بوتون عمرینی ایجادگه بغیشلب، اویله‌نیشگه وقت تاپمه‌گن» دېب اَیتووچیلر کۉپچیلیکنی تشکیل قیله‌دی.
بیز یۉقاریده نوایي‌نینگ اویلنمه‌گنی خصوصیده، او نینگ زمانداشلری قیزیققنیگه اشاره قیلدیک. شولردن بیری نوایي بیلن بیر دَورده یشه‌گن اتاقلی ادیب و تاریخ‌نویس زین الدّین محمود واصفي‌دیر. واصفي اۉزی‌نینگ «بدایع الوقایع» اثریده خواجه محمود طایبادی تیلیدن «علیشېر نوایي طبعیده نفسانی شهوت و روحي لذتگه مَیل‌نینگ چېکلنکنی» سرلوحه‌سی بیلن بیر مقاله بېره‌دی. اېندی انه شو معلوماتلرنی عیناً کېلتیره‌میز:
«علیشېر نوایي طبعیده نفساني شهوت و روحي لذتگه مَیل‌نینگ چېکلنگنی» سرلوحه‌سی بیلن بیر مقاله بېره‌دی. ایندی انه شو معلوماتلرنی عینن کیلتیره میز:
«بیر کون حضرت سلطان حسین میرزا علیشېرنینگ پارسالیگی و طهارتینی بوزمسلیگی تعریفینی قیلیب دېیدی:
«بو جناب دنیاگه کېلیب، حیات خلعتلرینی کییگندن بویان اېتکلریگه شهوت چیرکینی تېگیزمه‌گنلر، فتوت و جوانمردلیک یاقه‌سی لعلین توگمه‌سینی خاتینلر هوا و هواسیگه توتقزمه‌گنلر». زمان بلقیسی، دوران زبیده‌سی خدیجه بېگیم بو گپگه باور قیلمه‌دی:
- بوندن چیقدی جناب میر (نوایي) اېرککلیک خصلتیدن محروم اېکنلر-ده!؟
شو گپلر اوستیده بحثلشدیلر.
بیر آدم روم‌دن کېلیب جناب مولانا نورالدّین عبدالرحمان جامي حضوریده روم پارسالرینی تعریف قیلدی:
- بیزنینگ ولایتده شونده‌ی کیشیلر پیدا بۉلدی که، بیرار صاحب جمال محبوبی بیلن خلوت قیلیشگه میسّر بۉلسه‌لر و، او محبوبه ناز و کرشمه‌نی اۉرنیگه قۉیسه، اولر اۉزلرینی پناه‌راق جایگه آله‌دیلر... سیزنینگ ولایتینگیزده هم شونده‌ی آدملر بار اېکن.
حضرت مولوی دېدیلر:
- گپینگیز تۉغری، بونده‌ی آدملر بار، امّا بو یېرده بیز او آدملرنی حیض دېب اَیته‌میز. خدیچه بېگیم‌نینگ دولت بخت اسملی بیر پری پیکر، آی یوزلی چۉریسی بۉلر اېدی. فلک آیی اونینگ عارضی، قاشی و پېشانه‌سیدن رشک قیلیب اۉزینی گاه یوزگه، گاه قاشگه، گاهیده پېشانه‌گه سالیب کۉرردی. آسمان آفتابی اونینگ جمالی تابیدن دېوانه بۉلیب، باشی-یو، یوزینی آچگنچه گردون تامیدن یومه‌لردی. نور زنجبیرلری بیلن باغلب قۉییلمه‌گنده اۉز نوری کبی اۉزینی اونینگ آیاغی آستیگه تشله‌گن بۉلردی. سلطان حسین میرزا، خدیجه بېگیم و میر علیشېر اۉرته‌سیده بۉلگن مخفي گپلرده بوندن باشقه محرم یۉق اېدی. میر کۉنگلی‌نینگ بختیار قوشی هر زمان اونینگ عشق هواسی فضاسیده پرواز اېتردی. خدیجه بېگیم بو رازنی آچیش مقصدیده بعضی گپلرنی اۉرگـَتیب، اونی میرنینگ اوییگه جۉنتدی. لاجورد فلک‌نینگ یاش کېلینی مغرب سرپاسیده بېکینگچ و قاپ-قارانغو تون‌نینگ گلدار مشکین یاپینچیغینی اوستیگه تارتگچ، او میر علیشېر اوییگه کیریب کېلدی. بې‌محل کېلگنی اوچون میر حیرتده قالدی. القصّه، اۉرگتیلگنی‌دېک، بیر حکایت باشلب، اوزوندن-اوزاق گپلردن کېیین، «هو نیمه قیلدیم، جوده کېچ بۉلیب قالدی-کو!» دېدی. میر، هیچ قیسی یۉق، شو یېرده تونب قالورسن. مصرع:
«بیر محنت خانه‌میز بار، بو یېرده یشش ممکن»
دېب جواب بېردی. اونینگ مدّعاسی شو اېدی، اَیتگنی کېلدی. میر:
«یانیمده‌گی خانه‌ده اۉزینگگه جای حاضرله‌گین»، -دېدیلر.
کېچه‌دن بیر پس اۉتگچ، اول سروِ رعنا خرامان بۉلیب، میرنینگ خانه‌سیگه کیردی. میر اونی کۉریب، اونینگ نیمه مقصدده کېلگنینی فهمله‌دی. امّا اینده‌مه‌ی یاته‌وېردی. اول شکر گفتار سۉزگه کیریب دېدی:
- ای عالم مخدومی، آدملرنینگ نورِ دیده‌سی! بدنیمده‌گی هر بیر توک (موی) زنجیبر بۉلیب مېنی بو تامان سودره‌گن‌دېک تصوّر قیله‌من. بو سودره‌ش کمینه کنیزه‌ککه بۉلگن عنایتینگیزدن‌دیر...
میر دېدیلر:
- بو تکلّف و نیرنگلر ایش بېرمه‌یدی. نیمه مقصدده قدم رنجیده قیلگنینگیز معلوم بۉلدی. سیزنینگ برچه مسأله‌ده‌گی ایشینگیز مشکل بۉلدی. او اوزوندن-اوزاق گپلرنینگ سِری هم معلوم. شونده‌ی دېدیلر اونینگ قۉلینی آلیب، تیزّه‌لریگه قۉیدیلر...
بو مثقب (برمه-تېشووچی اوسکونه) بیلن مقصودینگیز دَرینی تېشه آلیشیمگه ایمانینگیز کامل بۉلسه کېره‌ک و بو کلید بیرله مرادیگیز دُرجی قولفینی آچیب، مقصود گوهرینی تاپه‌آلیشیم ممکن. شونی بیلینگ کیم، بیزده اېرککلیک خصلتی بار. قۉلیمیزدن کېله‌دی، امّا قیلمه‌گنمیز، قیلمه‌گه‌یمیز هم.
ترک لذت‌های شهوانی سخاست
هر که در شهوت فرو شد بر نخواست
خلق پندارند عــشرت می‌کند
بر خیال پورِ خود پَر می‌کند
معناسی:
شونده‌ی لذتنی ترک قیلماق سخاوت‌دیر، شهوتگه بېریلگن فایده کۉرمه‌دی. خلق عشرت قیلماقنی نـِیت قیله‌دی، اۉزی‌نینگ انه شو خیالیده پَر تۉکه‌دی.
بو گپلر خدیجه بېگیم و میرزا قولاغیگه یېتگچ، اولرنینگ میرگه بۉلگن اعتقادی یوز، بلکه مینگ چندان زیاده بۉلدی... (زین الدین واصفي «بدایع الوقایع». 104-106 بېتلر، فارس تیلیدن نعیم نارقـُلوف ترجمه‌سی)»
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: