منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
علیشېر نوایي‌نینگ شاه غریب میرزاگه اۉگیتلری (ایکـّینچی قسم)
یازووچی: ایشانچ تۉره
تورنتو، کانادا
ایکـّینچی قسم
«بیلیم نوری ایله وجودی پارله‌گن شاه‌نینگ قیامتگچه یخشی آتی قالگوسی‌دیر». نوایي
شهي کیم اېل نورین تاپتی ذاتی،
انینگ تا حشر قالدی یخشی آتی.
مقاله‌نینگ بیرینچی قسمیده نوایي شاه غریب میرزانینگ گۉزه‌ل خُلقی، چیرایلی فضیلتلریدن سۉز آچگن اېدی. مقاله‌نینگ اوشبو قسمیده نوایي‌نینگ شاه غریب میرزاگه اَتب یازگن پند-نصیحت و اۉگیتلریدن کېلتیره میز.
گپ شونده که، علیشېر نوایي تېموري شهزاده‌لر حیاتی بیلن یقیندن تـَنیش بۉلگن. اولرنینگ کیچیکلیکده‌گی تربیه‌سیگه هم حصّه قۉشگن. شهزاده‌لر هم اۉز جاییده نوایي‌نینگ بیلیم-معرفتی، فضل و کمالی، شاعرلیک دسترخوانیدن آذوقلنگنلر. او عمری‌نینگ کۉپ وقتینی تېموري شهزاده‌لر اۉرته‌سیده‌گی ضدیت، جنگ و جدللرنی برطرف قیلیش بیلن اۉتکزدی. اولوغ نوایي: «... بو کېتیشده تېموريلر سلطنتی اېمریلیشی تعیین» دېیه آلدین بشارت قیلگن. شونده‌ی هم بۉلدی آخر عاقبت. اکه-اوکه، آته-اۉغیل، تاغه-جییـَن، عمکی-یو عمک‌بچه‌لرنی یره‌شتیره‌من، دېیه ادای تمام بۉلدی نوایي.
شولرگه قره‌مه‌ی، نوایي سلطان حسین اۉغیللریدن (26 ته فرزنددن 13 ته‌سی اۉغیل بۉلگن) اَیریملریگه مِهر کۉزی بیلن قره‌گن. اولرده‌گی ذکاوت، عقل و استعدادنی کۉریب، بغایت سویـَنگن. سویه‌نیب‌گینه قالمه‌ی، اۉنیب-اۉسیشی، کمال تاپیشی اوچون شهزداه‌لرگه اَتب شعرلر یازگن، معنالی اۉگیتلر هدیه اېتگن. نوایي «فرهاد و شیرین» داستانیده بدیعي چېکینیش قیلیب، حیاتدن سباق آلیش معناسیده شاه غریب میرزانی تاریخگه نظر تشلشگه اونده‌یدی. نې-نې شاه و سلطانلر بو جهان اَیوانینی ترک اېتیب کېتگنینی اېسیگه ساله‌دی:
جهاندین کۉر که کیملر کام آلیبدور،
بو اېسکی دَیر کیملردین قالیبدور.
قنی طهمورس و جمشید و ضحّاک،
که هر بیر آلدی عالم مُلکینی پاک؟
نظر قیل کیم، آلیب نېتدیلر آخر،
نې کیم بارین سالیب، کېتدیلر اخر.
الر خود کېتدیلر گر کېچ، اگر بات،
ولی قـالدی الردین دهر ارا آت.
انسان اوچون اېنگ مهم نرسه بو بیلیم اۉرگـَنیش دېیدی نوایي. اولوغ شاعر اۉگیتلری‌نینگ باشیده بیلیک/بیلیم (علم) توره‌دی. علم قویاش کبی نور و ضیا تره‌تووچی یاروغلیک‌دیر. سېن هم قویاش‌ده‌ی یاغدو ساچووچی بۉلگین، دېیدی نوایي ابو الفوارس شاه غریب میرزاگه.
قویاشلیق ایسته‌سنگ کسب ِکمال اېت،
کمال ار کسب اېترسېن، بې‌ملال اېت.
ولی علم ایچره بۉلمه‌ی بیرگه قانع،
بَریدین بهرور بۉلسنگ نې مانع.
اېرورسېن شاه – اگر آگاه سېن‌سېن،
اگر آگاه سېن‌سېن - شاه سېن‌سېن.
قیو فن کیم شروع اېتمکلیک اندین،
کیشیدین یخشی آت قالغه‌ی جهاندین.
اېمس حاجت نې قیل دېب کیمسه‌دین پند،
که هم عـالم سېن اول دم هم خردمند.
قیله‌آلغانچه اول بۉلسون شعارینگ،
که یخشی آت قالغه‌ی یادگارینگ.
بیلم زېب و زینت‌دیر، بوندن شاه و شهزاده‌لر کۉرکلـَنیب، زینتـلنسه‌لر باشقه‌چه‌راق کۉرینه‌دی:
بیلیک گرچه کۉرونور کۉزگه زینت،
ولی شه لرغه باردور اۉزگه زینت.
(اې شهزاده) تعلیم و دانش کسب اېتیشده سیره بۉششمه‌گین:
کیشی تعلیم‌دین تاپسه ملالت،
تاپر علم اهلی آلینده خجالت.
نوایي شاه غریب میرزا قنده‌ی علملرنی اۉرگـَنیشیگه هم علیحده اعتبار قره‌ته‌دی. شاه غریبگه، طبابت علمی، فلسفه، تاریخ و باشقه ساحه‌لرنی هم پخته اېگللب آلگین دېییله‌دی اۉگیتلرده:
ولېکن طبّ و حکمت هم اېرور خوب،
که صحت‌دور کیشی جسمیده مطلوب.
چو تحقیق انگله‌دینگ حکمت مُصردور،
مونگه کیم نې مفید و نې مضردور.
روان تاریخ ساری رغبت اَیله،
سلاطین بیرله عزمِ صحبت اَیله.
بو ینگلیغ حکمت آیینیده چست اۉل،
که دایم کامران و تندرست اۉل.
نوایي‌ده اعتدال، هر ایشده اۉرته‌چه‌سیگه یۉل توتماق استوار مسأله‌دیر:
مفید اشیاغه دایم اشتغال اېت،
ولی بار ایشده میلِ اعتدال اېت.
تاریخنی اۉرگنه‌یاتگنده، اۉزینگه کېره‌کلی خلاصه چیقر:
وگر تاریخ ساری اَیله‌گونگ مَیل،
مونی بیلگچ که نې ایش قیلدی هر خیل.
سلاطیني که بۉلدیلر جهانگیر،
نې ینگلیغ قیلدیلر هر ایشده تدبیر.
قـَیو ظلم اَیله‌دی قه‌ی بیر عدالت،
نې ایشگه اَیله‌دی هر بیر دلالت.
شاه بۉلسنگ شونی بیلگن که، مملکتنی آباد قیله‌دیگن، اونی برباد قیله‌دیگن ایشلر بار. سېن بۉلسنگ، یورتینگگه منفعت کېلترووچی ایشلرگه قۉل سون، دېیدی نوایي:
نې ایشدین مملکت آباد بۉلدی،
قـَیو ایشدین اولوس برباد بۉلدی.
نې‌دین تاپتی ممالک استقامت،
نې ایشدین اېلگه یوزلندی سلامت.
نې ایش هر شاه‌نینگ بۉلدی صفاتی،
که قالدی عالم ایچره یخشی آتی.
شک اېرمس انگله‌بان روشن ضمیرینگ،
انگه میل اَیله‌گه‌ی رأی مُنیرینگ.
که بو عالمده بارچه سودینگ اۉلغه‌ی،
ینه عالمده هم بهبودینگ اۉلغه‌ی.
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: