منگو پېدیا - اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع

اېسـّې  Essay/Эссе یا فلسفي-تنقیدي مقاله‌

اېسـّې Essay/Эссе یا فلسفي-تنقیدي مقاله‌

214

یازووچی: سید محمد عالم لبیب

اېسسی ادبي تنقیدنینگ ژانرلریدن بیری حسابلنه‌دی، اوزبیکستان‌ده سونگگی پیتلر اونی «انشا» دیب اته‌گنلر. او اصلیده بیر فلسفي-تنقیدي مقاله. ژانرلر خیلمه-خیللیگی افقیده‌گی تنقیدي مقاله‌ نینگ بو شکلی ینه‌ بیر قطبنی تشکیل اېته‌دی. بونینگ فرقی نظري یاکه مناسبتي مقاله‌لردن هم شونده.

فلسفي-تنقیدي مقاله‌ حاضرگی دورنینگ تنقیدي ژانریدیر. بو ژانرنینگ شکللنیشی فرانسوز زمانوي ادبیاتی و ادبي تنقیدیگه تېگیشلی. اما اونینگ اَیریم عنصرلری ادبیات تاریخی نینگ مشهور اثرلریده اوچره‌یدی. مثلاً، اَیریم تذکره‌لرده اَیریم شاعر و یازووچیلر ایجادیگه بېریلگن قیسقچه‌ تعریفلرده «اېسسې»نی کۉریش ممکن. لېکن بو اثرلر ژانر نقطه‌ی نظریدن حاضرگی فلسفي-تنقیدي مقاله‌ (انشا) گه ماس کېلمه‌یدی. انشا یا اېسسی ژانر صفتیده فقط 20-عصرنینگ 20-ییللریده شکللنگن بۉلسه، حاضرده او کېنگه‌ییب، کېنگ ترقلدی.

بعضی خصوصیتلر آرقه‌لی اېسسی ادبي پارتېرېتگه بیر خیللیک کېلتیره‌دی. اما اونینگ کۉرستکیچی و وکیلی بۉلگن اۉته‌ مهم‌ جهتی بو تنقیدچی‌نینگ یازووچیگه شخصي مناسبتی همده‌ بو یانداشوودن کېلیب چیققن غنایي-عاطفي حالت نینگ افاده‌سیدیر. ایتیش ممکن که، اېسسیده لیریک صفت – اثرنی اۉرگنیشدن تنقیدچیگه کېله‌دیگن حالت و تنقیدچی دیدی اۉز عکسینی تاپه‌دی.

فلسفي تنقیدي انشا (اېسسی) کۉپ حاللرده مؤلف حقیده، اونینگ بیر اثری و بعضاً مؤلف نینگ برچه‌ ایجادی حقیده معلومات بېره‌دی، لېکن معلوم بیر اثر تحلیلی یاکه مؤلف نینگ برچه‌ اثرلری تحلیلی تنقید نینگ اساسي مقصدی اېمس، بلکه‌ تحلیل نینگ اساسینی تشکیل قیله‌دی. اثرنی یاکه یازووچی نینگ برچه‌ ایجادینی اۉرگنیش و تحلیل قیلیشدن کېلیب چیقه‌دیگن تنقیدچی‌نینگ دیدی و ذوقینی، دېمک، تنقیدچی نینگ فقط اۉز منفعتی طرفیده‌گی ابتکاری و خلاقانه اثری حقیده افاده‌لشدن اساسي مقصد و او اوچون هیجانلی، فلسفي تنقیدي مقاله‌ یازیشگه تۉغری کېله‌دی و تنقیدچی انه‌ شو دیدنی افاده‌لش آرقه‌لی اۉقووچیده معلوم بیر لیریک حس-تویغونی اویغاته‌دی. بو شونی انگلته‌دی که، اېسسی اۉقووچی نینگ عقل-ذکاوتی اېمس، بلکه‌ اونینگ حس-تویغولریگه تأثیر قیلیش اوچون مۉلجللنگن.

فلسفي تنقیدي اۉچېرک ژانریده نه‌فقط تنقیدچیلر، بلکه‌ شاعر و یازووچیلر هم اثرلر یازه‌دیلر. چونکه‌ بو ژانرنینگ اسلوبی روحگه، شاعرانه طبیعتگه جوده‌ یقین. بنابرین، ایسسی ژانریده یازیلگن اثرلر آره‌سیده ادبیاتشناسلر اثرلری بیلن بیر قطارده شاعر و یازووچیلرنینگ قلملریگه منسوب بیتیکلر هم اوچره‌یدی. مثلاً، لاتین امریکاسی شعریتی نینگ ییریک نماینده‌سی پابلو نرودا اۉز زمانداشلری و اولرنینگ ایجادی حقیده کۉپلب فلسفي-تنقیدي مقاله‌لر یازگن. مشهور فرا‌نسوز یازووچیسی اندري مېزو ویکتور هوگو، و باشقه‌ مشهور یازووچی و شاعرلر حقیده کۉپلب انشالر یازگن.

سۉنگگی پیتلرده بونده‌ی ینگیلیک و تنقیدي مقاله‌لر اۉز وظیفه‌لری و امکانیتلرینی کېنگه‌یتیردی. چونکه‌ تاریخچیلر و جمعیت‌شناسلر هم اۉز فعالیت ساحه‌لریده فلسفي انشالر یازه‌دیلر. شو طریقه‌ اۉتمیش و حاضرگی دور عالِملری، جمعیت اربابلری، سیاستچیلری حقیده‌گی مشهور اجتماعي-ابتکاري اۉچېرکلر یره‌تیلیب، بو ژانر نینگ امکانیتلری ینه‌ده کېنگه‌یدی.

  • اۉچیرک (روسچه) - بدیعي ادبیات نینگ اېپیک ژانرلریدن بیری. بو هم بعضاً اېسسی یا انشا بیلن عینِ معناده قۉللنه‌دی. اۉچیرک اۉزی نینگ دالضربلیگی، ایشانرلیلیگی، چینه‌کم حیاتده صادر بۉلگن واقعه‌لرنی افاده‌لشی، حجتلرگه اساسلنگنلیگی بیلن اجره‌لیب توره‌دی. اۉچېرک اېپیک تور ژانریدن بدیعي متاعدن اونوملی فایده‌لنه آلمه‌گنی، قهرماننی کرکترلشتیریب، شخصگه قره‌ته‌‌ آلمه‌گنی بیلن اجره‌لیب توره‌دی، اثر سوژه و ترکیبینی بېلگیلشده مؤلف نینگ ایجادي یانده‌شووی معلوم درجه‌ده چېکلنگن. چونکه‌ اۉچېرک مؤلفی انیق تاریخي شرایطده صادر بۉلگن، اۉزی کۉرگن، گواهی بۉلگن واقعه‌نی یازه‌دی، قهرمانی بیلن یوزمه-یوز گپلشه‌دی، اونینگ حیاتی و فعالیتینی انیق افاده‌له‌یدی. شو نقطه‌ی نظردن قره‌گنده‌‌، اۉچېرکده مؤلف نینگ اۉز قهرمانیگه بۉلگن خیرخواهلیگیدن کېلیب چیقیب، اونده اوچره‌مه‌یدیگن فضیلتلرنی یوکله‌یدی. انشا یا اۉچیرک اېرکین کمپوزیسیون یا ترکیب‌ اساسیده یره‌تیله‌دی. بو حکایه‌لر، رومانلر و درامه‌لرده‌گی کبی "تنلمه‌گن" مؤلف نینگ کوچلی کمپوزیسیونیگه اعتبار بېرمه‌یدی.
  • حیات انشاسی موضوعلری جهتیدن لیریکه‌گه یقین. چونکه‌ اۉچېرک ژانریده مؤلف حیاتدن آلگن تأثراتلرینی، اونگه بۉلگن مناسبتینی، ایچکی تویغولرینی خودّی لیریکه‌ده‌گی کبی اېرکین افاده‌لش امکانیتیگه اېگه‌.
  • اۉچېرک اۉزبېک ادبیاتی اوچون ینگی ژانر بۉلسه هم (اساساً 20-عصر نینگ 20-30-ییللریده کیریب کېلگن)، اونینگ ایلدیزلری ممتاز ادبیات نینگ ایلک نمونه‌لریدن آزیقلنگن. اۉرخون یېنیسېی و کولتېگین خاطره‌لری، «بابُرنامه» اثرلری معلوم حجتلیلیک خصوصیتیگه اېگه‌. اصلیده انشا یا اۉچیرک جمعیتده اجتماعي مناسبتلرنینگ وجودگه کېلیشیگه قره‌ب رواجلنه‌دی. عبدالله قادري، چۉلپان، آیبېک، غفور غلام، عبدالله قهار، کېینچه‌لیک نذیر سفراوف، حبیب نعمان، سنت الله اناربایېف، رسول رحمان و باشقه‌لر کبی مؤلفلر اوشبو ژانرنینگ رواجلنیشیده کتّه‌ حصه‌ قۉشدیلر. سۉنگگی ییللرده «اۉچېرک» ژانری هم مضمون، هم شکل جهتیدن بیرآز قیسقریب کۉپراق اۉز اۉرنینی اېگلله‌ی باشله‌دی.

مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: