منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
تویوقلر – نوایي‌خوانلیک
یازووچی: ایشانچ تۉره
تورنتو، کانادا
جاري ییل‌نینگ 9- فیبرالیده اولوغ نوایي‌نینگ توغیلگن کونی؛ و ینه شو آی‌نینگ اۉن تۉرتینچی‌سیده اېسه، بویوک بابر دنیاگه کېلن تبرّک سنه. بو قۉشه‌لاق بَیره‌م برچه‌میزگه قوللوق. اوّلا، بو ایکـّی اولوغ ذاتنی بشریتگه تقدیم اېتگن اۉزبېک خلقیگه شأن-شرفلر بۉلسین!
علیشېر نوایي تویوقلری
تویوق حقیده قیسقه‌چه معلومات
تویوق تورکي سۉز بۉلیب، لغتده تویماق، حس قیلماق دېگن معنانی انگلـَته‌دی. تویوق قدیگی تورکي شعریتگه خاص تۉرت مصرعدن توزیلگن مستقل شعر توری. تویوقده شکلی اۉخشش-امونیم سۉزلردن فایده‌له‌نیب شعر تۉقیله‌دی؛ او رباعي کبی قافیه‌لنه‌دی. رباعي‌ده قطعي وزن و مصرعلرنینگ قافیه‌لـَنیشی برقرار؛ تویوقده اېسه، تجنیس سۉزلرنینگ قافیه‌لـَنیشیگه اساسله‌نیله‌دی. اَیریم تویوقلرده بیرینچی و اوچینچی مصرعلر اېرکین، ایکّینچی و تۉرتینچی مصرعلر اېسه قافیه‌له‌نیشی هم ممکن. مثلاً:
وه، قچـــانغه تیرِ عشـقـــینگ کاجیــــدین،
کۉزیـــمه هر لحــظه اۉق چاقیـلــغوسی.
بس‌دورور کۉنگلیمده عشقینگ، یاقمه اۉت،
کیــم حرارت اول هــم اۉتچه قیـلـغوسی.
نوایي
تورکي ادبیات‌شناسلیکده تویوق‌نینگ باشله‌نیشی خلق آغزه‌گی ایجادیگه باریب اولنه‌دی؛ اېنگ گۉزه‌ل نمونه‌لری خلق تېرمه‌لریده اوچره‌یدی. اۉزبېک ادبیات‌شناسلیگیده تویوق مستقل شعري ژانر سنه‌له‌دی. بیراق فارس-دري ادبیاتیده مستقل ژانر بۉلمی، لفظي صعنت توریگه کیریتیله‌دی.
تورکي ادبیات‌شناسلیگیده تویوق حقیده‌گی ایلک معلومات نوایي‌دن سهل الدین راق ایجاد اېتگن کلاسیک ادبیات نظریه‌چیلریدن شیخ احمد طرازي‌نینگ «فنون البلاغه» (1436-1437) اثریده اوچره‌یدی. تورکي مصرعلرنینگ تجنیس‌لشیب کېلیشیگه قره‌ب، ادبیات‌شناسلیکده تویوق‌نینگ بېش‌ته توری قید اېتیله‌دی. بولر آره‌سیده 1 ،2 و 4 ینچی مصرعلرنینگ شکلداش سۉزلر بیلن قافیه‌له‌نیشی کۉپراق اوچره‌یدی. تورکي ادبیاتده ایلک تویوق یازگن شاعر صفتیده مولانا لطفي اعتراف اېتیله‌دی. تویوق بابرشاه، شایباني خان، عبیدالله خان و باشقه شاعر ایجادیده اوچره‌یدی. تویوق‌نینگ اېنگ گۉزه‌ل نمونه‌لرینی نوایي قایلله‌تیب یازگن. شونی هم قید قیلیش کېره‌ک که، تویوق اساسن اۉزبېک کلاسیک شعریتیگه خاص شعري ژانر؛ باشقه تورکي خلقلرده شعریتیده دېیَرلی اوچره‌مه‌یدی. بونگه سبب شو که، اۉزبېک عرب و فارس مدنیتی توشگن منطقه‌ده شو خلقلر بیلن کۉپراق مناسبتگه کیریشگن. اۉزبېک تیلی آره‌لیق وظیفه‌سینی اۉته‌گن. شونینگ اوچون هم نوایي اثرلریده فارسچه اضافه، شونینگ‌دېک، عربچه فارسچه سۉزلر کۉپ قۉلـله‌نیلگن.
علیشېر نوایي‌نینگ «خزاین المعانی» تۉپلمید 13 ته تویوق کېلتیریلگن. بو تویوقلر استادانه یازیلگنی اوچون برچه‌میزگه فایده کېلتیریب، الهام منبعی بۉله‌دی دېگن امید ایله اولرنی سیزنینگ اۉقیشینگیزگه حواله قیله‌میز.
1
یارب اول شهد و شکر یالب‌دورور،
یا مگر شهد و شکر یا لب‌دورور.
جانیمه پیوسته ناوک آتقه‌لی،
غمزه اۉقین قاشیغه یالب‌دورور.
2
جَور اۉقین جانیمغه ساقي یازمه‌دی،
وصل جامیدین خماریم یازمه‌دی.
کلکِ قدرت سبزه خطلر عشقیدین،
اۉزگه ایش آلیمغه گویا یازمه‌دی.
3
یا قاشینگدین نېچه بیر اۉق کۉز توته‌ی،
آت که، اۉتروسـیغه آنینگ کۉز توته‌ی.
نېچه کۉرگچ اۉزگه مهوشلر قاشین،
ینگی آی کۉرگن کیشی‌دېک کۉز توته‌ی.
4
لعلیدین جانیمغه اۉتلر یاقیلور،
قاشی قدّیمنی جفادین یا قیلور.
مېن وفاسی وعده‌سیدین شادمېن،
اول، وفا بیلمان که، قیلمس یا قیلور.
5
با وجـود اول یوز اېرور گـُلگونه‌سیز،
کیم کۉرینور آللیده گـُل گونه‌سیز.
یوز قیزیللیک یۉقتورور اې اهل زهد،
تاکه منکرسیز میِ گلگونه‌سیز.
6
چرخ تارتیب خنجر هجران بو تون،
قۉیمه‌دی بیر زرّه بغریمنی بوتون.
تونگه باریب بیزنی بې‌حال اَیله‌دینگ،
نې بلالیق یار اېمیش یارب بوتون.
7
اۉتکه‌لی اول سروِ گـُلرخ ساریدین،
یۉق خبر اول سرو گلرخساردین.
هجردین باغ ایچره بېرور یادیمه،
قاشیدین سـرو گل رخساریدین.
8
تیغِ عشقینگ یاره‌سیدور بوتمه‌گان،
دردینی هر کیمگه اَیتیب بوتمه‌گان.
هجر صحراسیدور آهیم اۉتیدین،
آنده گل یا خود گیاهي بوتمه‌گان.
9
وه، قچـــانغه تیرِ عشقینگ کاجیدین،
کۉزیمه هر لحظه اۉق چاقیلغوسی.
بس‌دورور کۉنگلیمده عشقینگ، یاقمه اۉت،
کیم حرارت اول هم اۉتچه قیلغوسی.
10
اول پری عشقیده بو دېوانه‌نی،
اې! که ایسترسېن، کېلیب گلخنده کۉر.
بیر قدح اول گـُلنی خندان اَیله‌دی،
اې کۉنگل، نظـّاره قیل، گلخنده کۉر.
11
یاغدی جَورونگ اۉقی عشقینگ تاشیدېک،
قیلدی قان کۉنگولوم ایچین هم تاشیدېک.
ساچقه‌لی ماهیم ایاغیغه سپهر،
کۉز یـاشیم‌نینگ لعل و دُرّین تاشیدېک.
12
نقش توشمیش کۉزده اول یاشیم مېنینگ،
اۉیله کیم بارمس بویان یاشیم مېنینگ.
کامیم اۉلماقدور حبیـبیمدیـن ییراق،
گر خود اۉلسون خضرچه یاشیم مېنینگ.
13
نېچه دېدیم اول صنمغه بارماغین،
قیلمه‌دی اول ترک آخر بارماغین.
مونچه کیم خود رای‌لیق کۉرگوزدی اول،
عقل حیرت قیلدی، تیشلب بارماغین.
14
آلمه‌نی آتدی نگاریم، «آل» -دېدی،
«آلمه بیرله بو کۉنگولنی آل» -دېدی.
سۉرسم اېرسه آلمه‌سی‌نینگ رنگینی،
«آلمه رنگین‌نی سۉرورسن آل» -دېدی.
نوایي تویوقلری سانی اَیریم منبعلرده 12 ته دېییلگن؛ اصلیده همّه‌سی بۉلوب ۱۳ ته‌نی تشکیل بېره‌دی.
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: