منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
حیات سیناولریدن اۉتگن شعریت
یازووچی: ایشانچ تۉره
تورنتو، کانادا
نوایي ایجادی، دایمي اۉرگـَنیلیشی کېره‌ک بۉلگن موضوعلر سیره‌سیگه کیره‌دی. علیشېر نوایي تاریخده کیم بۉلگن، قنده‌ی اجتماعي، سیاسي موقعگه اېگه بۉلگن؟ اولوغ شاعر بوگونیمیزگه نیمه اوچون کېره‌ک، او بیزگه نیمه بېره‌دی؟ کبی سۉراقلر سۉز یوریتماقچی بۉلگن موضوع و مسأله‌لریمیزنی هر دایم ینگیلب توره‌دی.
نوایي عالمیگه کیریش
علیشېرنوایي‌نینگ حیاتی و ایجادی، سۉنگگی یریم عصر مابـَینیده اۉزبېک و جهان نوایي‌شناسلری تامانیدن اطرفلیچه اۉرگنیب کېلینماقده. نوایي‌نی توشونیش و انگلشگه بغیشلنگن علمي تدقیقاتلرده شاعرگه بیر یاقلـَمه مناسبتده بۉلگنلیکنی انابتگه آلمه‌سک؛ کۉپراق تاریخي ادبیات‌شناسلیک، قیاسي مېتود، تیلشناسلیک، منبع و متن‌شناسلیک کۉزی بیلن یانده‌شیلدی. بو یۉنه‌لیشلر بۉییچه مهم علمي ایشلر عملگه آشیریلیب، قطار کتابلر یازیلدی. شو وقت ایچیده نوایي اثرلری بات-بات چاپ قیلندی. اېنگ کېره‌کلیگی هم شولر اېدی.
اۉزبېک نوایي‌شناسلری ینه-ده آلدین‌راق باریب، علیشېر نوایط شعریتینی عادي خلققه یقینلشتیریش بۉییچه هم اېزگو ایشلرنی قیلیشدی. جمله‌دن، «خمسه» داستانلری‌نینگ نثري بیانینی توزدیلر. بونده «خمسه» داستانلری قـَتیگه کیریب، اوندن معنا آلیب چیقه‌آلمه‌گن اۉقووچی یوزیگه، اثرده‌گی مصرعلر زمانوي نثر کۉرینیشیده نمایان بۉله‌باشله‌دی. موضوعلر خودّی نثرده یازیلگن کبی کتابخوان یوزیگه آچیلدی. «خزاین المعانی» (آلتی دېواننی اۉز ایچیگه آله‌دی)نینگ آغیرراق بـَیتلرینی تحلیل قیلیشگه هم امکان بېرگن بۉلدی بو ایش.
کۉتریلگن مهم قدملردن ینه بیری اولوغ شاعرنینگ چوقور معنالی غزللرینی (آز بۉلسه-ده) تحلیل قیلیشگه کیریشیلدی. اۉزبېک شاعرلری، ضیالی ادیبلر همده اَیریم نوایي‌شناسلر تامانیدن دهّا شاعرنینگ اېنگ قیین، کۉپ قیرّه‌لی، سېر معنا غزللری‌نینگ مغزی چقیلیب، ماهیتی آچیب بېریلدی.
ینه قیلینیشی اېنگ ضرور ایشلردن: نوایي اثرلری‌نینگ علمي-تنقیدي متنینی توزیش؛ شاعر ایجادیگه تنقیدي یانده‌شیش اېدی. معلوم و نامعلوم سببلرگه کۉره بو مسأله‌لرده یېترلیچه سیلجیش بۉلگنی یۉق هلی.
شولرگه قره‌مه‌ی، نوایي همان آچیلمه‌گن قۉریقلیگیچه توریبدی. خورسند بۉلگولیک جایی شو که، اۉزبېکستانده نوایي‌نی ایزچیل اۉرگنیش عادت توسینی آلگن. نوایي بۉییچه هر ییلی ینگی-ینگی کتاب، رساله، علمي-تدقیقي مقاله‌لر باسیلیب چیقماقده. اۉزبېکستانده علیشېر نوایي شخصیتی، علمی، ادبي مقامی دولت اعتباریده، شو مقیاسیده قره‌له‌دی.
هه! نوایي میراثی بیتمس، توگنمس خزینه، دېب بې‌چیز اَیتمه‌گنلر. شو معناده، اونی اۉقیش، اۉرگنیش و تدقیق قیلیش ایشلری هم تار زمانلر چمبره‌سیگه سیغمه‌یدی. بو اولکن بایلیک هیچ قچان اداغ تاپه‌یاتگن نرسه اېمس. حقیقتده، بویوک نوایي شرق شعریتی‌نینگ برچه ژنرلریده؛ عروض‌نینگ همّه ترماقلریده و بدیعي صنعت (لفظي ومعنوي)نینگ بار تورلریده قلم تېبرتگن شاعر و ادیب سنه‌له‌دی. شاعر بولرنی شکل اوچون‌گینه اېمس، بلکه، سۉزلرنی معناگه تۉیینتیریش، اولرنی معناگه بۉی سۉندیریب، فکر رنگمه-رنگلیگی اوچون خذمتگه آلگن دېسک عینِ حقیقتنی اَیتگن بۉله‌میز.
نوایي شعریتی‌نینگ معنا قتلملری نهایتده کېنگ و رنگ-برنگ‌دیر. انسانلر آره‌سیده‌گی تورلی مناسبتلر (انسان‌پرورلیک، تعلیم، تربیه، اخلاق، گۉزه‌للیکنی حس قیلیش، دنیاوي حیاتگه کۉنگیل قۉییش، یخشیلیک قیلیش... قره‌شلر) انه شو معنا و منطق قتلملریدن جای آلگن مهم مسأله‌لردیر. بولرنی اولوغ شاعر قوروق بیان بیلن اېمس، بلکه، یۉقاری بدیعیت، اینجه (نازک) خیال ایله مقام و مرامیگه یېتکزیب ایجاد اېتگن، بو کیچیک ایش اېمس اېدی ذاتاً، کمدن کم ایجادکارگه نصیب بۉلگن امکانیت و استعداد مېوه‌سی.
تۉغریلیککه زوال یۉق
«خمسه» ترکیبیده‌گی «حیرت الابرار» («یخشیلر حیرتی») داستانی‌نینگ اۉنینچی مقالتیده نوایي «تۉغریلیک و اېگریلیک» بابیده مفصّل بحث آچه‌دی. اونده «وجود اویی بو تو (تۉغری) ستون بیله برپای...!» -دېیه اېگریلیک عاقبتی زوال تاپگوسی‌دیر، دېگن حکمنی بېره‌دی. بو حکم حیاتي مثال و دلیللر بیلن شعري تیلده بیان اېتیلگن.
نوایي قره‌شیچه، تۉغریلیک بوعادیگینه یالغان ائتمسلیک ایمس، بلکه، حیاتنی تۉغری تشکیل قیلمسلیک و تۉغری یشه‌مسلیک؛ بیراونینگ وقتینی، حیاتینی اۉغرلش دېمک‌دیر. نوایي قره‌شیچه کیشی‌نینگ تیلی، قۉلی، نظری تۉغری بۉلماغی کېره‌ک. «توزلیک و اېگریلیک» توشونچه‌لرینی بدیعي افاده قیلرکن، ادیب بویوک صاحبقران امیر تېمور دولتی‌نینگ شعاری بۉلگن «راستی- رُستی» («تۉغریلیککه زوال یۉق!») شعارینی اساس قیلیب آله‌دی. بیر اېمپراتورلیککه اوستون بۉله‌آلگن تۉغریلیک، شخصي، عایله‌وي و اجتماعي حیاتنی هم توتیب توره‌آلیشیگه شبهه یۉق اصلینی آلگنده.
و امّا، «راستی- رُستی» دېگن توشونچه قه‌یېردن کېلگن؟ اوشبو عباره‌نی علیشېر نوایط اۉز اثرلریده کۉپ باره قۉلـله‌یدی. بو اصلیده، امیر تېمور صاحبقران‌نینگ تمغه‌سیگه توشیریلگن رسمي دولت مُهری و امضاسی‌دیر. تېنگ آهنگلی قافیه‌لشگن عباره بۉلیب، تۉغریلیککه زوال یۉق دېگن معنانی انگلـَته‌دی. نېگه‌دیر بو بیریکمه اۉزبېکستانده «کوچ عدالتده‌دیر!» -دېیه ناتۉغری ترجمه قیلینگن. تاریخدن معلوم که، صاحبقران تېمور شو تمغه اساسیده فرانسیه قیرالی شارل آلتی بیلن یازیشمه‌لر قیلگن. تېمور کۉره‌گاننی فرانسوسلر (تمُر قوران) اۉله‌راق تـَنیگن، بیلیشگن و شو آت بیلن ایشلتگنلر. بونده نوایي اۉق، یۉل، نـَی، نـَیزه، شمع، کـَپَلَک، سنبل، سرو، قیل، نقطه، گل، محراب، قدم، کۉز کبی سۉزلر استعاري معنا یوکلب، تۉغریلیکنی اساسلب، دللب بېره‌دی.
هر کیشی کیم، توزلوک اېرور پېشه‌سی،
کجرو اېسه چرخ، نې اندیشه‌سی.
سلیمان، هرموزلر انه شو تۉغریلیک سبب یورتی کېنگ و آباد، خلقی بای و مغرور یشب، بویوکلیک مرتبه‌لریگه کۉتریلدی، دېیدی نوایي. بونی بدیعي افاده‌لب بیررکن اولوغ نوایي گپنی امیر تېمور صاحبقران دولتی، دَور و زمانیگه بوره‌دی.
انگه داغی گردشِ چرخِ برین،
سلطنت بېریب ایچره انداق نگین.
اول نیمه کیم، هر کیشی خانلیق تاپیب،
حکمی انینگ بیرله روانلیق تاپیب.
خطدین اۉلوب انده داغی بو شرف،
خطی بۉلوب گوهر و خاتم صدف.
طرفه بو کیم خطـّین انینگ روزگار،
«راستی-یو، رُستی» اېت اشکار.
قیلمسه بو مُهر خطی یارلیق،
شاهغه یۉق غیرِ گرفتارلیق.
توزلوک اۉلوب آخر انگه دستگیر،
توزلوک ایله خلق انگه فرمان‌پذیر.
نوایي تېمور سلطنتینی تۉغریلیک مرکزیگه قۉیه‌دی. تۉغریلیکنی جاري قیلماقچی کیشی ایکّی تور راستلیققه اعتبار قره‌تماغی کېره‌ک، دېیدی.
هر کیشی کیم ایستـَسه توزلوککه غور،
انگله‌دیک آنی کیم، اېرور ایکّی طور:
بیر بو که، توز اۉلسه کیشی‌نینگ سۉزی،
یۉق سۉزی کیم، هم سۉزی-یو، هم اۉزی.
بیر بو که، یالغانغه تأسف بیله،
تۉغری دېگه‌ی سۉزنی تکلف بیله.
یخشی‌دور اوّلغیسی خود بې‌گمان،
لېک ایکّینچیسی هم اېرمس یمان.
نوایي نظریدن ایکّی تور تۉغریلیک بار: بیر سۉزی تۉغریلیک، ایکّینچیسی اېسه اۉزی تۉغری بۉلسین اېکن. «اۉزی تۉغری‌نینگ سۉزی تۉغری» -دېگن نقل یوره‌دی. نوایي فکریچه یالغاندن افسوس‌لـَنیش هم تۉغرلیک دېمک‌دیر. اولوغ شاعر موضوعنی آلیب اۉز دَوریگه قره‌ته‌دی و بونده‌ی گۉزه‌ل بـَیتلرنی ذهن انباریده قاغذ یوزیگه تۉکیب ساچه‌دی.
هر کیشی یالغاننی دېسه، لېک کم،
بۉلغای اېدی کاش بو دَورانده هم.
طرفه زمان اهلیغه بیز مبتلا،
کیم یۉق الر آللیده چین‌دېک بلا.
انه شو شعارنی اۉزیگه یۉلچی یولدوز قیلیب آلگن صاحبقران امیر تېمور، اۉز سلطنتی اوستونلرینی مستحکملب آله‌دی و شو طفیلی اونگه اېل اطاعتده بۉله‌دی.
نوایي سۉزلری، شعریت‌نینگ اینجه ایپلریده یوکسک مهارت بیلن تیزیلگن‌دیر. بو شعریت بیر بوتونلیکنی حاصل قیلووچی معنوي قصرگه مېنگزه‌یدی. اوشبو سۉز قصریگه دخل و تصرّف قیلیشگه یۉل یۉق کیشیگه. چونکه، بو معنوي قۉرغان‌نینگ تېگره‌سی بغایت مستحکم حمایه‌لنگن. نوایي تۉغرلیکنی عالي قدریت (ارزش) بیله‌دی. عکسینچه او اېگریلیکنی بې‌حاصل ایش؛ «باطل»، دېب بیله‌دی.
اېگری-یو، تـــوز وصفی محقق اېرور،
باطل اېرور اېگری-یو، توز حقدورور.
گپ شونده‌ی که، نوایي یشه‌گن جمعیت و دَور هر قچانگیدن کۉره هم اېگریلیکدن کۉپ جفالر تارتگن، اوندن کېلگن کسارتگه اېل-یورت بې‌حساب تاوانلر تۉلشگن:
رنجغه سالغان بو خسارت انی،
اَیله‌مس آزاد کفارت انی.
علیشېر نوایي جمعیتده‌گی علتلرنی سۉز واسطه‌سیده برطرف قیلیشگه اینتیله‌دی. نوایي «راستی- رُستی» شعارینی حسین بایقرا دولتی‌نینگ هم اوستونی بۉلیشینی کۉپ آرزو قیلگن. بیراق، اۉشه پـَیتده هم اېگریلیک آلچاقلیک (رذالت)، خیانت و ساتقینلیککه یۉل آچیب، هر دایم اۉز ایشینی قیلیب کېلگن. توزلیک اۉرنینی اېگریلیک اېگـللـه‌گنی جمعیتده اۉسانلیک/بېزیش کېلتیریب چیقرگن. شونینگ اوچون هم مسلمان شرق عالمیده تۉغریلیک ارمان بۉلیب قاله‌بېرگن:
هر کیشی یالغاننی دېسه لېک کم،
بۉلغه‌ی اېدی کاش بو دَورانده هم. مجسّم بۉلگنی‌دېک.
مهمی شونده که، نوایي انه شو اخلاقي معمّالرنی عقل ترازوسیگه سالیب، اونی شعري منطق و حیاتي دلیللر بیلن بدیعي افاده‌له‌یدی. بونده اولوغ شاعر معنوي صنعت‌نینگ «ارسالِ المثل» (حیاتي دلیل کېلتیریش) توریدن کېنگ استفاده قیله‌دی:
مونچه که چیرمَش ایله دستاردور[1]،
باش اوزه چیقماقـقه سـزاوردور.
اوشبو بـَیتده، نوایي، سلـّه قنچه‌لر قیشیق (کج) اۉرلمه‌سین، آدملر تېپه‌سیدن جای آله‌دی و عزیر بۉله‌دی، -دېماقده. اولوغ نوایي، «اېگریلیک» اۉتکینچی اېکنیگه انه شونده‌ی اورغو بېره‌دی. شاعر حیاتده باقي نرسه تۉغریلیک، دېیه ایشانه‌دی. اېگریلیکنی باطل انگله‌گن شاعر ینه حیاتي دلیللرگه تـَیه‌نه‌دی و قطار بـَیتلرنی کېلتیریشگه دوام اېته‌دی:
کېلدی ایلان جسمیده پېچ و شکنج،
مهره‌دور آغزیده و آستـیده گنج.
اېگریلیگیدین کۉرونور ینگی آی،
انده که بۉلمیش قدمِ چرخسای.
نـَیزه بۉلوب توزلوکیدین سربلند،
چیرماش اوچون بندغه قالیب کمند.
شمع بۉیی توز کېلیب اَیوان ارا،
شاهد بزم اۉلدی شبستان ارا.
برق که اېگریلیک اۉلوبتور خویی،
گرچه یارور لېک بارور یېر قویی.
یۉقاریده، شاعرنینگ شعری منطق بیلن حیاتي واقعلیک اۉرته‌سیده‌گی تناسب افاده‌لنگنینی کۉریب توریبسیز. اما، بو شعري منطق آخر عاقبتده اۉز اۉرنینی راستلیککه بۉشه‌تیب بېره‌دی. بو جریاننی شاعر منه بونده‌ی نتیجه‌له‌یدی:
اول که شعار اَیله‌دی یالغان دېمک،
بۉلمس انی اَیرو مسلمان دېمک.
نېچه که جهد اَیله‌سه کاذب کیشی،
بیر-ایکـّی دست اېلگری بۉلگه‌ی ایشی.
اېلگه نېچه مخفي اېسه بو صفت،
ظاهر اېتر یالغان اۉزین عاقبت.
کیم که اۉزی اَیله‌دی یالغان سۉزین،
کذب‌دیر اېل چین دېسه قالغان سۉزین.
کیمگه که یالغانچی دېبان قالسه آت،
بو آت ایله چارله‌سه‌لر اۉز و یات.
صدق خطابی ینه یانمس انگه،
چین دېسه هم خلق اینانمس انگه.
کیم که چینی اېل ارا یالغان اېرور،
یالغانی چین‌لیککه نې امکان‌دورور.
نېچه ضرورت ارا قالغان چاغی،
چین دېمس اېرسنگ، دېمه یالغان داغی.
اگرچه، اېزگولیک و یاووزلیک انسانیت فطرتی‌نینگ خاصه‌سی‌دیر، دېدی شاعر، بیراق، او فطرت جـِلوی هم انسان قۉلیده، دېب توشونه‌دی او:
دَور چو کج‌لیککه قیلور اقتضا،
سېن تیله‌سنگ راست اېمستور رضا.
اولوغ نوایي حیاتگه کۉترینکی روح بیلن قره‌یدی و توزلیک غالب چپیقیشیگه ایشانه‌دی. تۉغرلیکنی حیاتده قرار تاپیشینی ینه شعري منطق اساسیده شونده‌ی تصویرلشگه اۉته‌دی و منه بو سېر مغز بـَیلتلر واسطه‌سیده افاده‌لب بېره‌دی:
سرو کیم اول تۉغری چېکیب قامتین،
کۉرمه‌یین آسـیبِ خزان آفتین.
اول کیشی کیم توزلوک اېرور شأن انگه،
دشمن اېرور گردشِ دوران انگه.
خامه که توزلوککه اېرور رهنمون،
کېسیلیبان باشی اېرور سرنگون.
توزلوک ایله چون «الف» اوردی صلا،
کۉر کـه انی آستیغه آلمیش بلا.
توز چېکیلور بارگه اوزره طناب،
کۉر که اېرور باشتین ایاق پېچ و تاب.
توزلوک ایله چونکه شهاب اوردی گام،
اورته‌دی اۉت باشتین-ایاغین تمام.
تۉغریلیک طنطنه قیلیشی اوچون شاعر تربیت قورالیگه ضرورت سېزه‌دی. قیصر و عاصي روح پرورشیگه اهمیت قره‌ته‌دی:
باقمسه دهقان چمنین تون و کون،
نخلِ ترین انگله قوروغان اۉتون.
تارِ رَجَه چېکمـَسه یېریگه باغبان،
باغ همان زېبده، جنگل همان.
ماله‌سیز اول تخم که، دهقان ساچر،
سوونی تېنگ ایچمس نېچه یکسان ساچر.
نوایي‌نینگ تۉغریلیک و اېگرلیک بابیده‌گی بدیعي اۉیلری دیني وعظ و تبلیغدن توبدن فرق قیله‌دی. نوایي آدملرنی اوروش، جزالش، قۉرقیتیش، تهدید، کویدیریش، یاندیریش یۉلی بیلن اېمس، بلکه، لطیف و آرام‌بخش سۉزلر، ساغینچ، سېوگی-محبــّت بیلن تربیه‌لب کمال تاپدیرماقچی بۉله‌دی. سۉز و شعریت‌نینگ قدرت و جاذبه‌سی هم انه شونده‌دیر.
[1]. یۉقاریده‌گی بـَیتنی میرزاعبدالقادر بېدل (1642-1720) علیشېر نوایي‌دن قریب ایکـّی عصر کېین یشه‌گنیگه قره‌مه‌ی، شونده‌ی‌لیگیچه (عیناً) کېلتیره‌دی:
هر کی کج رفتار شد بر فرق عالم جا گرفت،
باورت گر نیست بنگر پیچیش دستار را.
بېدل‌نینگ بو بـَیتی ادبي اۉغریلیک بۉلمه‌ی، توارد (کیریب قالگن) سنه‌لیشی ممکن. باشقه تاماندن بېدل اولوغ نوایي شعریتی‌نینگ تینیق چشمه‌لریدن سیپقرگن. اثرلرینی اخلاص و احترام بیلن اۉقیگن بۉلیشی هم احتمالدن خالی اېمس. بو نرسه بېدل تفکری‌نینگ ایلدیزلری نوایي شعریتیدن سوو ایچگنیگه بیر دلیل، دېسک مبالغه بۉلمس.
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: