منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
دهقان بیلن مجنون
یازووچی: تاج محمد اېلسېور
ملا آذانی سېسی بیلن اېمس، اویی‌ده‌گی کولنگی خورازی‌نینگ بیرینچی قیچقیریشی بیلن اشتیاققه تۉلیب تورگن دهقان «یاپیریم!» دېب اۉرنیدن خیزلب توریب، یوز و قۉلینی «لااله الله محمد رسول الله» دېب یووگندن سۉنگ، پای‌تاوه‌لرینی ایاغیگه اۉره‌ب، دهقانلیک چپلیسینی کییب، آماچ، تیش، تیرکش، کراووت‌نینگ سووی و ایکّیته بوغدای نانینی خۉرجینگه جایلب، بۉیینتیریق و تیرچۉپ‌نی هم موشّی اېشگی اوستیگه تېنگ قیلیب آرترکن، گاورانه‌سینی قۉلگه آلیب، یېم یېب قۉشگه تیار بۉلیب تورگن هۉکیزلرینی پاده‌خانه‌سیدن چیقریب دروازه‌دن کۉچه تامان آلیب چیقدی-ده، «یا هو» دېب، هَیدله‌دیگن یېر تامان حرکت قیلدی. یۉل بۉیی اۉز-اۉزیچه بو قۉشیقنی خرگاهی قیلیب بارردی:
یامغیر یاغدیر، هۉل قیل خداییم!
سردابه و کۉل قیل خداییم!
بوغدای-سمان مۉل قیل خداییم!
سېندن مېنی ایستگیم شودیر.
بو قۉشیقنی دهقان هر دایم کویلب یورردی. یاغینگرچیلیک بۉلمه‌ی قالگن ییللری، یېری‌نینگ اوستیگه باریب بقیریب، ییغلب بو قۉشیقنی قیته-قیته کویلشی بیلن، اطرافیده‌گی دهقانلر اۉشه کون‌نینگ اۉزیده و اَیریم پیتلر اېرته‌سیده یاغین یاققنیگه شاهد بۉلردیلر. شو سببدن باشقه دهقانلر اونگه جوده حرمت قایل بۉلیب، اونی کویچی دهقان دېب اَته‌شردیلر. اَیریملر اونی دهقان اېمس، اولیا دېردی. بو دهقان‌نینگ یېر حاصلی باشقه‌لرنیکیدن انچه کۉپ بۉلردی. دهقانلر بوسِرنی سۉره‌گنلریده، او فقط‌گینه یېرنی اولردن کۉره کۉپراق هَیده‌گنی و تېکیس و یابیز یېرلرنینگ بېگانه اۉتلرینی خیشاوه قیلیشینی سبب قیلیب کۉرستردی.
بو ییل جوده سېرباریش بۉلیب، دهقانلرنینگ آشّیغی‌آلچی تورگن ییلگه اَیلنگندی.
دهقان، تانگ آتمه‌ی حلی قارانغی کۉتریلمه‌گن چاغلرده توریب موشّی اېشگینی قَشَولب، جوللب خیله‌چوپینی آلیب استه-سېکین دروازه‌دن چیقیب، اېشگی‌نینگ یۉرغه یوریشیگه کۉنمه‌ی خیله باسیب قۉشّاقله‌تیب هم هَیدردی. هنوز تورلی قوشلرنینگ جره‌نگلی ترنُملری اۉچمه‌گن بیر پَیتده، اَیریم یېرلری آدم‌نینگ بېلیگه اوره‌دیگن و اَیریم یېرلری آدم بۉییدن بلند توره‌دیگن بوغدای‌زاریگه یېتیب بارردی و ینه قویاش همه یېرگه یاییلگن پَیتده قیتیب اوییگه کېلردی. بیر سحر عادتدگی‌دېک زمینی تامان یۉل آلیب، او یېرگه یېتیشگچ بوغدای میسه‌لریگه قره‌ب کۉنگلی آچیلیب کېتدی. میسه‌لر آره‌سیده قیزغلداقلر هم قیپقیزیل آچیلیب، یېرنی چمن و بۉستانگه ایلنتیریشگن اېدی. بونده‌ی منظره هر بیر انسان‌نی اۉز تماشاسیگه جلب قیله‌دی. میسه‌لر آره‌لب اَیلنیب یوررکن، تورلی گللرنینگ ایپاری بورقیب کۉتریلیشی دهقانگه قووانچ بخش اېتیب، کۉنگلینی یَیره‌تیب یوباردی. دهقان بیر نېچّه‌ته قیزیل گل تېردی-ده، سۉنگ اېشَگی اوستیگه اغدریلیب مست و مستغرق حالده اویی تامان جۉنب کېتدی. قویاش نوری تیکّه‌سیگه دارییدیگن پیتده اېشگینی یۉرغه‌لتیب اوییگه کیریب باردی. خاتینی هۉکیزلرگه اۉریب کېلینگن اۉتلرنی تشلب چیقه‌یاتگندی که کۉزی اېریگه توشیب قالدی، کېین:
- هه مرده‌ی! بوغدای قنداغ اَکن؟ کۉپ خوش کۉرینه‌سیز، میسه‌له یخشی‌مه‌کن یاکه مزه‌سی یاغ‌می؟، دېدی.
- یۉغ اېیی خاتین! کۉرسنگ بیر چکرگه کېتیشگه ارزی‌یاتکن بیر نرسه بۉلیبتی. شونداغ میسه‌له، گزه‌له‌گه هر رقم گُلله، قیزغلداغله و اۉت هم کۉپ، بیر رقم مزه بېره‌دی، مست بۉله‌سن.
- خۉوو. نام‌خدا، خی بیران کون بیزله‌نی‌یم سَیل گه آلیب کېتینگ، دېدی خاتینی. دهقان اېسه:
- کېچیکتیرمه‌یبیز، مانه چایدی ایچه‌لینگ، بچه‌له‌نی تیارله، همسایه‌نی ایشه‌یینی‌یم آله‌بیز بیر چکر اوریب کېلییله، تازه هوانی کۉریب قولفِ دللریز آچیلسین، دېدی خاتینیگه.
خاتینی هم درّاو اویوتیلگن قیماقلی تازه قـتیقنی سفال تباقلرگه آلیب کېلدی، دستر خواننی یاییب چاینک‌نینگ چایی و بوغدای نانلرینی تشلب اۉغیل-قیزلری بیلن آوقتلندیلر. قۉشنی اېشگینی نمازِ دیگرگچه تیلب آلیب آدیر تامان جۉنه‌دیلر. اېشکلرنی استه-سېکین هیدرکن دهقان خاتینیگه یۉل بۉیی گزه‌لرده کۉکرگن تورلی گللرنی کۉرستیب و اولرنینگ نه‌قدر چیرایلیگی حقیده گپیریب بارردی. خاتینی اېسه «نام‌خدا، بو ییل دشله بهشت بۉلیبتی بهشت، گلله‌نی، اۉتله‌نی، بو تازه هوانی اَیتمه‌یسیزمی، قنچه یخشی ییل بۉلیبتی بو ییل»، دېب راسه قوواندی. صحبتلر دوام اېترکن هه‌دېمه‌ی اۉز یېرلری و بوغدایلری اوستیگه یېتیب باردیلر. خاتین قره‌سه بونده‌ی کۉکمه‌ی میسه‌لر که اولر ایچیده قیپ-قیزیل قیزغلداقلر عجایب منظره یره‌تیب توریبدی، حقیقتدن هم تماشاگه ارزیگولیک اېدی. بونی کوزتگندن کېین خاتین اطرافگه باقدی، بیراق اطرافده‌گی بوغدایلر میسه‌لری اۉزلرینیکی‌دېک اۉسمه‌گن. اولر آره‌سیده هم تورلی گللر کۉرینیب تورردی. بوغدای‌نینگ برچه طرفلرینی خاتین اېری وباله‌لری بیلن اَیلنیب چیقدی و بو ییل بوغدای کۉپ حاصل قیلیشینی اېر خاتینیگه و خاتین اېریگه اَیتدی. هه‌دېمه‌ی توش بۉلیب قالدی. باله‌لری آچ قالیب آنه‌دن نان تیله‌ی باشله‌دیلر. آنه بۉلسه خۉرجینگه جۉنه‌گونچه نېچّه‌ته ناننی تشله‌گن اېدی، انه شو نانلردن آلیب باله لریگه بیر-بیر تیکه نان بېردی-یو، اۉزی تۉته‌مان، زیره و اِسفرک گلی تېریشگه توتینیب کېتدی. کون هم استه-سېکین قیزّیی‌باشله‌دی. دهقان خۉرجیننی اېشک اوستیگه تشلرکن، باله‌لرینی بیرین-کېتین اېشکلرگه میندیریب قیشلاق تامان حرکت قیلیشدی. کېچ پېشینلرده اویلریگه یېتیب کېلدیلر.
دهقان‌نینگ بار امیدی انه شو بوغدای، شوندن باشقچه نرسی هم یۉق اېدی. بونگه بیران ضرر یېتردېک بۉلسه دهقان‌نینگ جگریگه پیچاق قۉییله‌دی. اونی جان‌دېک اسره‌شی کېره‌ک.
آره‌دن نېچّه کون اۉتدی. قۉشنیسی‌نینگ تۉی و تۉزغیسی بۉلگنی اوچون دهقان بوغدایی باشیگه کېتالمه‌دی. شو سببدن هم کۉنگلی پریشان بۉلیب بۉغدای میسه‌لری کۉزی اۉنگیده کۉنده‌لنگ تورردی، بیر زوم بۉلسین هم فکری باشقه یاققه بارمس اېدی. همسایه‌سی‌نینگ مراسمی اۉتگندن سۉنگ آقشام آوقتیدن کېین، دهقان خاتینیگه قره‌ب: «خدا خواخله‌سه بو کېچه پسره اوستیگه کېته‌من، اوش-تۉر کون بۉلدی کېتالمه‌دیم»، دېدی. خاتینی اېسه: «یخشی گپ، بارینگ ینه بیران خدا بېخبر ماللریگه یېدیریب قۉیگن بۉلمه‌سین»، دېب قۉیدی.
دهقان کېچه خورازنینگ بیرینچی قیچقیریغی بیلن اۉیغانیب، اېشگینی قۉشّاقله‌تیب یېری‌نینگ اوستی تامان یۉل آلدی. حالی جۉلکلرنینگ چولدیره‌شی بیتمه‌گن پَیتی یېری‌نینگ اوستیگه یېتیب باردی. اېشگی‌نینگ میختابله‌سینی قاقیب، میسه‌لر اطرافینی کوزه‌تیب اۉتیشگه باشله‌دی. یېرنینگ یریمیگه باریب اېدی که میسه‌لرنینگ یاتگن و شتّه‌لنگن حالتینی کۉریب یوره‌گی غرچیلب کېتدی، گویاکه قلبیگه پیچاق سنچیلدی. نېچّه قدم آلدینراق بارسه وضعیت بوندن یامانراق، میسه‌لر همّه‌سی یاتگن. بو گپ دهقان‌نینگ طبیعتینی جوده خیت قیلدی؛ کۉزلریده قان اویوشدی، بۉغزی تۉلدی. شو زهات بو ایشنی قیلگننی تاپسه گۉشتینی یېسه هم یوره‌گی ساویمس اېدی. یېرنینگ تۉرت تامانینی کۉریب اۉتدی. هر یېرده میسه‌لر باسیلگن، غیجّه‌لنگن. امید و ایلینجی اوشلمه‌یاتگن‌دېک تویولر اېدی. قنچه آخترمه‌سین سببچیسی تاپه‌آلمه‌دی دهقان. شونده قیغولنیب، اَیه‌نچ بیلن اویی تامان جۉنه‌ماقچی بۉلدی، اما کېتگیسی کېلمه‌دی. بو ایش‌نینگ عاملینی تاپمه‌گونچه اوییگه کېتمسلیککه اۉزی بیلن کېلیشدی. میسه‌لرنینگ بیر کُنجیده یاشینیب یاتدی. قویاش نوری همه یېرنی باسیب آلگن پیتده ساچلری اۉسیب کېتگن، کییملری ییرتیق-ییرتیق بیر مست و دېوانه منه بو قۉشیقنی کویلب میسه‌لر ایچیگه قدم تشله‌دی:
لاله‌سینی تاپتیم، لیلیم تاپه‌من،
لیلیمگه یېتگینچه اېندی چاپه‌من.
لیلیم‌نینگ قرسی‌دېک قیزیل‌سن لاله،
اوستیمگه قرس کبی سېنی یاپه‌من.
او یاقدن بو یاققه، بو یاقدن او یاققه چاپیب، لالر تېریب، گاه کۉزی گاه یوزیگه سورتیب، غیمجیملنگنلرینی آتقیلب بارر اېدی که شانه‌سی‌نینگ کۉزیگه دهقان‌نینگ خیله چوپی یاغیله باشله‌دی. بیر زهاتی دهقان چرچب ینچیشنی تۉختتسه، «اوریشینگگه دوام بېر مَلَک»، دېدی بو ملنگ. بو سۉزنی اېشیتگن دهقان حیران بۉلیب، «سېن کیم‌سن»، دېب سۉره‌دی اوندن. ملنگ بۉلسه: «هی، نیمه قیله‌سن ملک؟ مېن لیلیم‌دی ایزلب کېلیبمن، مجنونمن»، دېب جواب قیتردی. -«مجنون‌سنمی؟»، «هه، مجنونمن» دېدی. -«خو سېن اوخلمه‌یسنمی؟» دېدی، دهقان مجنونگه. مجنون ملکوتي بیر تیل بیلن «یۉق، مېن اوخلمه‌یمن، تون لیلي‌نینگ ساچی‌دېک قاره بۉلگنی اوچون اونی جوده یاقتیره‌من و شو بیلن قرار تاپه‌من، او بیلن اۉینه‌گیم کېله‌دی. تانگ آتگنده لیلي ساچی‌نینگ ایسّینی تانگ یېلی آلیب کېله‌دی، دنیا اونینگ ساچی ایپاریگه بورکنگن‌دېک تویوله‌دی مېنگه، شو اوچون تانگلرده هم یاتمه‌یمن. کونلرده قویاش نوری رنگی لیلي‌نینگ آلتین تقینچاقلری رنگیگه اۉخشه‌گنی اوچون کونلرنی یخشی کۉره‌من، یاتگیم کېلمه‌یدی؛ قویاش نوریگه یاپیشیب اۉینه‌گیم کېله‌دی و خلص اویقو مېنگه حرام. یاتگنیمده لیلي مبادا اېسیمدن چیقمه‌سین و او مجنون اوخلب مېنی اونوتتی دېب خفه بۉلمه‌سین دېیمن، شو سببدن اویقو مېندن اوزاقلشگن»، دېدی مجنون دهقانگه. دهقان: «سېن نیمه‌گه مېنی بوغداییم میسه‌لرینی شتّه‌له‌دینگ»، دېدی مجنونگه. مجنون: «مېن بیر نېچه کون آلدین خضر بۉبه‌نی کۉردیم، اوندن لیلي‌گه قچن، قېرگه یېتیشیمنی سۉره‌دیم، او کیشی مېنگه سېن جنتده کۉره‌سن دېدیله. مېن جنت قنداغ جای دېب سوره‌دیم، او کیشی بیر گلزار وچمن بۉله‌دی و اونی ایچیده تورلی گللر جمله‌دن لاله یم بۉله‌دی، لاله گلی‌گه یېتسنگ لیلي‌گه یېته‌سن دېگندیله. مېن بو دشت‌ده خضر بۉبه اَیتگن چمننی کۉردیم و بو قیزیل گللر اسمینی یۉلدن اۉتاتگان بیر کیشیدن سۉره‌دیم، او کیشی بو قیزیل گللر اسمینی لاله دېب اَیتدی، مېن بۉبم اَیتگن جنت انه شو، اېندی لیلیمگه یېته‌من دېب سېوینیب یاتگندیم، مېن جنتگه کیریب باریبمن دېب اۉیله‌بېدیم، اورگنینگده یم جنت مَلکلری اۉردیمی دېب اۉیله‌دیم»، دېدی مجنون. دهقان مجنون گه قره‌ب: «اې ملنگ مجنون، سېنی بیر لیلینگ بار اېکن، سېن بیر لیلینگ اوچون مېنی مینگ لیلیمنی غیجّه‌لبسن. اۉشنداغ که سېن لیلی اوچون کېچه و کوندوز یاتمس اېکنسن مېن هم بوغداییم اوچون کېچه و کوندوز یاتمه‌ی مینگ شوق و علاقه مینن بو ده‌یمه تۉرپراغدی جنتگه اَیلنتیرگنمن، کوندوز هوشیمدن، کېچه توشیمدن چیغمه‌یدی، بو بوغداییم میسه‌لری مېنی بار آرزو-آرمانیم اېدی، مونی یم سېن مېنی یوزیمدن آلدینگ»، دېدی دهقان مجنونگه. مجنون دهقانگه قره‌ب: «حالی بیلدیم جنت قېرگه اېکن، سینم بیلدینگمی دهقان؟، دېدی. دهقان: «یاغ بیلمه‌دیم» دېدی. مجنون: «جنت عشق بار یېرده اېکن»، دېدی. -«سېن عشق بیلن تلاش قیلمه‌گنینگده بوغدایینگ میسه‌لری اۉنیب اۉسمس اېدی»، دېدی. دهقان: «ایکّیمیز ایکّی عاشق اېکنبیز، اېندی مېن بو سېن باسیب غیجّه‌له‌گن میسه‌له‌نی قنداغ قیله‌ی؟» دېدی. مجنون دهقانگه: «کۉزینگنی بیر یوم» دېدی. دهقان کۉزینی یومدی. مجنون: «یا لیلی! دهقان ایسته‌گنده‌ی توزه‌ت» دېب، دهقانگه «اېندی کۉزینگنی آچ» دېدی. دهقان کۉزینی آچسه بیرته هم ییقیلگن میسه یۉق، همه‌سی آلدینگی‌دېک تورگن و بیر قریچ هم آلدینگیدن کۉپ اۉسگن. شونده دهقان مجنوندن اورگنی اوچون معذرت تیله‌دی. مجنون اېسه: «مېنگه چۉپینگ تېککنی یاغ دهقان»، دېدی. ایکّاوی خیرلشیب بیر-بیریدن اجره‌لیشدی.
عشق معناسینی سۉره‌گن شاگردیگه کېکسه بیر استاد «بیلدینگمی؟ عشق منه شو اېدی»، دېب اۉز سۉزلریگه یکون یسه‌دی.
10- حمل، 1402 / هرات
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: