منگو پیدیا
اۉزبېک متنی بۉییچه اېنگ کتـّه منبع
چاغداش ادبیاتیمیز مسئله‌لری
یازووچی: ایشانچ تۉره
بیله‌من، چاغداش (معاصر) ادبیّاتیمیز حقیده گپیریش هلی اېرته. نېگه دېگنده، اونینگ مضمونی تیرَن، سلماغی کوچلی، بۉیی یوکسک، شکلی رنگمه-رنگ، یوکی اېسه آغیر. شونده‌ی سیناولرگه تیّار اېمسلیگیمیز؛ اونگه توریش بېره‌آلمه‌گنیمیز اوچون بو حقده سۉز یوریتیش هلی بروقت. بونده‌ی ادبیات، اصلیده، غیبدن بیر ملتگه «وحی» قیلیب توشیریلمه‌یدی البته. کتّه و اوزلوکسیز مطالعه، تینیمسیز حرکت، آغیر محنت، فدایي‌لیک، مسئولیت و اوزاق تجربه حسابیگه انه شونده‌ی اولکن ادبیاتگه اېریشیش ممکن بۉله‌دی. بو شرط-شرایطلر بیزده افسوس که شکللنمه‌یپدی. چاپه‌یاتگن، یوگوره‌یاتگن قلم یۉق تۉغریسینی اَیتگنده. نېگه؟ ایجاد کیشیسی اۉزینی شو هواگه ماسلب، یۉقاریده‌گیلرنی عملگه آشیرسه بۉلمه‌یدی‌می؟ بۉله‌دی. کتّه-کتّه دعوالرنی قیلمسدن، ایشنی سواددن باشله‌سک. علمدن اۉزیمیزنی یۉقاری توتمه‌سک؛ بیر عمر طلبه‌لیکنی بۉینیمیزگه آلسک‌کینه کاسه‌میزنینگ تگی آقه‌رر. یۉقسه، اۉشه اېسکی حمام، اېسکی طاسلیگیمیزچه توره‌بېره‌میز اۉرنیمیزده. قلملر انچه سېکین، آقسب قیمیرله‌یپدی، بیراق، یېلیب-یوگوریب چاپه‌ی دېسه اۉقیش و کتّه تجربه‌گه سوغاریلگن یارقین بۉیاق یېتمه‌یدی.
تن آلیب اَیتیش کېره‌ک که، بیز قلمکشلر کېره‌کسیز عنعنه‌لر، شکل و قاعده‌لر قابیغده بیقینیب کېتگنمیز. قابیقلرنی یاریب چیقیب، طرفه فکرلر دنیاسیگه کیره‌ی دېسک، بیلگنلریمیز تۉسقینلیک قیلیب تورگنگه اۉخشه‌یدی. همه‌دن مهمی اۉزبیکچیلیک زهنیتیمیزده افگارلیک قصوری بار. انچه آرقه‌ده قالگن، اۉته تۉپاری، معیشی خلق‌قه اَیلنیب قالمه‌یپمیزمی؟ یازه‌یاتگنلریمیز جمعیتمیز روحیتی‌نینگ حقیقي کۉزگوسی. بو کۉزگوده اۉزم عنوي قیافه‌میزنی کۉره‌میز. تۉغری، بو نرسه تفکر آینه‌سیگه قـَی تاماندن و قنده‌ی کۉز بیلن قره‌شگه باغلیق. هر کیم هر خیل کۉره‌دی اۉزینی کۉزگوده. همه گپ شونده که، آینه‌میز سینیق وخیره. اونی باشقه نرسه‌لرگه اۉخشب، یه‌مب،اولب، قوره‌ب، بوت قیلیب بۉلمه‌یدی.
چاغداش ادبیاتیمیزنینگ یاشی اونچه‌لیک اوزون اېمس. «باریگه برکه»، -دېب اَیته‌دیگن بۉلسک، اوزاغی بیلن سۉنگّی 30-40 ییلدن نریگه اۉتمه‌یدی. شوندن بویان شعردیر، نثردیر - قاغذلر قاره‌لنیب کېله‌یپدی. منه شو یازگنلریمیز، بلکه، تبرّک سنه‌لیب، توتیادېک کۉزلرگه سوریلر، بلکه، اولر آشقال-اخلت ایدیشگه آلیب باریب تشلشگه-ده یره‌مس. بو نرسه تاریخده کۉپ باره کوزه‌تیلگن. بونده‌ی‌لرنی هیچ کیم اېسلمه‌یدی. اولرنی اېسلشگه وقت هم تاپه آلمه‌یدیلر. کۉریبسیز که، معاصر شعریت و نثریمیزنینگ اساسچیلری؛ قۉللریده مه‌یاق (مشعله) توتگن دارغه‌لری قارانغی یابان (دشت)ده کاروان‌سیز بۉلیب، قطاریدن اوزیلیب قالیبدی...
ایزله‌ی-ایزله‌ی تاپگنیم
خوش، جنوبي تورکستان اۉزبېکلری ادبیاتی‌نینگ گلچراغینی کیم‌دیر یاقیشی کېره‌ک اېمسمی اخیر؟ دارغه‌سی بۉلمسه-ده، یوک تَشووچیسی بۉلسین. ارزیمه‌یدیمی؟ یره‌شه‌دی، جوده یم ارزییدی. آته‌سیگه رحمت، برکه تاپسین! -دېیدی خلقیمیز بونده‌ی یازووچیلرگه. بیز اۉزبېکلر، 70دن آشیق حکایه (داستان)، بیر نېچه ناویل (قصّه) و رومان یره‌تگن یازووچیمیز بارلیگیدن احتمال بې‌خبردیرمیز. بلکه، اونی کۉپچیلیک تَنیر؛ اَیریملر تَنیمس‌دیر. توغمه نثر نویس بو یازووچی قادر مرادي بۉله‌دی.
آلدیندن اَیتیب قۉیه‌ی، اونینگ بیر عیبی بار. اۉز آنه تیلیده یازه‌آلمه‌یدی. بو دېگنی یازووچی اۉز خلقی، تیلی، مدنیتی و اۉتمیشینی سېومه‌یدی دېگنی اېمس. مېنینگ قره‌شیمچه، آنه تیلیده یازه‌آلمه‌گنی باعث یازووچینی هیچ‌گه چیقریب قۉییش انصافدن بۉلمه‌یدی. اونینگ کیملیگینی، یازگن حکایه‌لری، تفکری دنیاسی اَیتیب توریبدی. بو یازووچی‌نینگ یازگنلری سان و سلماق جهتیدن هم اعتبارگه لایق. اثرلری بیزدن اۉقیش و اۉرگنیشنی تقاضا قیله‌دیگن ادیب. مېن کۉنگیل امری بیلن بو یازووچی‌نینگ بیر رومانی، ییگیرمه‌گه یقین حکایه‌لرینی اۉقیب چیقدیم. مینی اۉزیگه تارتدی بو اثرلر. قالگنلریگه افسوس وقت تاپه‌آلمه‌یپمن...
قادر مرادي اۉزبېک ملتیگه منسوب بۉلگنی اوچون‌گینه، اونینگ بیتگنلرینی اۉقیگنیم یۉق. اونده‌گی بدیعي یوکسکلیک، اثرلریده‌گی واقعه-حادثه‌لر خلقیمیزنینگ کېچمیشی بۉلگنی و یشب تورگن کونلری‌نینگ نفسی اوف اوریب تورگنی اوچون اۉقیدیم. اوندن اۉقیگن و اۉرگنگنلریم، مېنگه قادر مرادي چاغداش اۉزبېک ادبیاتی‌نینگ صلاحیتلی و ییریک نماینده‌سی، دېب اَیتیشگه اساس بېره‌دی.
قار یاپینگن بابا
قادر مرادي‌دن سۉنگّی اۉقیگن حکایه‌م «پیر مردی در برف»، دېب ناملنه‌دی. بو حکایه‌نی مېن اوّلیگه «قارچی بابا»، دېب اۉگیریب کۉریدیم. ناموفق ترجمه (نوایي چېورمه دېیدی) چیقمه‌گن؛ حکایه (داستان)نینگ روحیدن کېلیب چیقیب، «قارگه یاپینگن بابا»، دېب اَغده‌ریلسه یخشیراق جره‌نگله‌یدی اېکن. قادر مرادينینگ اوشبو داستانی کۉپ جهتلری بیلن اۉقووچی‌نینگ دقت-اعتبارینی اۉزیگه قره‌ته‌دی. قیته-قیته اۉقیشگه مجبور اېته‌دی.
حکایه‌نینگ قیسقه‌چه مضمونی
حکایه باش قهرمانی بابه سمندرنینگ ایشی قارچیلیک (قار کوراوچیلیک) اېدی. نازک کسب، ییل اۉن ایکّی آی قار یاغسه-یو، شونینگ آرقه‌سیدن او روزغار تېبره‌تسه. اوچ-تۉرت آیلیک قهره‌تان قیش سمندر بابا اوچون بیر عمرگه ته‌تیگولیک اېدی. او اۉزینی منگو موزلیک بغریده اۉسیب اولغه‌یگن حس قیلردی. یاشی بیر یېرگه یېتیب، کېکسه‌ییب قالگنده، سمندر بابا اۉز باشیدن کېچیرگن کونلرینی خیال بیلن بیر-بیر اېسله‌ی باشله‌یدی. اۉن آلتی یاشیدن بویاغی، خودّی تاشگه اۉییب یازیلگن‌دېک، اونینگ مییه‌سیده مُهرلنیب قالگن. اۉشه یاشلریده او قۉلیگه کوره‌گینی آلیب، کۉچه‌مه-کۉچه ایزغیب، آدملرنینگ قارینی کوره‌ب نصیبه‌سینی تېرر اېدی.
حاولی‌لردن، اوی قَبتلری-دېزره‌لردن باله‌کَی‌لرنینگ، -«اوّل بیزنینگ تامیمیز قارینی کوره‌ب بېرینگ!»، دېگن سېسلری قولاغیگه تېز-تېز چَلینیب تورردی. هوشیده هم، اویقوسیده هم شو صدالر اېشیتیلیب توره‌دی. کونلردن بیر کونی تامده قار کوره‌یاتگنده، قۉشنیسی‌نینگ قیزی مریم‌نینگ، -«سمندر اوّل بیزنینگ تامیمیز قارینی کوره‌ب بېرینگ!»، دېگن ایسّیق‌قینه و راسه تاتلی تاووشی قولاغیگه مه‌یین‌گینه اوریلدی. بو آواز اونینگ یوره‌گیگه عشق آلاوینی یاقدی. سېوگی‌نینگ چۉغی سمندرنینگ یوره‌گیگه حرارت بېردی. مریم‌نی دېب یوره‌گی تېپه‌دیگن بۉلدی.
قیشلاقچه‌سیگه غرور و غیرتگه بېریلیب، مریم آلقیشله‌سین اوچون، شدت بیلن قار کوره‌شگه توشر اېدی اۉشنده. بیراق، قیش اۉته قتّیق کېلگنی باعث محله آدملری آخر عاقبت یا اۉلدیلر یا باشقه یورتلرگه کۉچیب کېتدیلر. کۉپیلری دال-درخت، باغ-راغلرینی یاقدیلر؛ ینه اَیریملری باله‌لرینی ساتیب قیشدن یا آمان چیقدی یا-ده، اۉلیب کېتدیلر. سمندرنینگ آدملر اوستیدن نصیبه‌سی اوزیله باشله‌دی. اېندی، کۉچه‌لردن باله‌لرنینگ، -«بابا سمندر، اوّل بیزنینگ تامیمیز قارینی کوره‌ب بېرینگ!»، دېگن تاووشلری کېلمه‌یپدی. قارگه یوغریلگن بو حیات تاباره موز قاته باشله‌دی. بَری‌بیر،کوره‌گینی قۉلیدن توشیرمه‌ی کۉچه بۉیلب حرکتلنیشدن تۉختمه‌دی. خیالیده باله‌لر، -«سمندر بابا، اوّل بیزنینگ تامیمیز قارینی کوره‌ب بېرینگ!»، دېیه چقیره‌یاتگنده‌ی. بۉم-بۉش کۉچه‌لرده اۉلیب کېتیشدن هم یوز بورمسدی. شهرینی، محله‌سینی اۉلگودېک سېوردی. او کۉپراق سېویگلیسی مریم‌نینگ «سمندر، اوّل بیزنینگ تامیمیز قارینی کوره‌ب بېرینگ!»، دېب چقیریشلری‌نینگ عاشقی اېدی. آته‌سی آخری ناچارلیکدن مریم‌نی ساتدی. اونی سمندرنینگ کۉز آلدیده، ایکّیته ارابه (کراچی)گه سالیب، نامعلوم تامانگه آلیب کېتدیلر. اېریگه آنه‌سی داد وای سالیب بقیرر اېدی، مریم اوچون هر کون اوروش.
خیال سوررکن، سمندر اۉزیگه-اۉزی: «اېندی قریدینگ. کیم هم سېنی سمندر بابا»، دېب قیچقیره‌دی؟ قۉلینگدن نیمه هم کېله‌دی، دېگن اۉیلرنی ایچیدن اۉتکزر اېدی. انه شو بیرگینه اۉی-خیال اونی بو دنیاده یشب توریشیگه تورتکی اېدی. اۉیلب تورگن جاییده، بار و بساطیدن اجره‌لگن آته‌سینی خیالدن اۉتکزدی. اېندی صدالر یۉق. شهرده هیچ کیم قالمه‌گن. یالغیزلیکدن قَلین قار اوستیده اوزه‌له توشدی. کۉز اۉنگیده قیزیل و یشیل تیکّه آرتیلگن ایکّی ارابه اۉتیب بارماقده. کۉزی سېکین یومیلدی کفنگه اۉخشه‌گن قار سمندرنینگ بۉی و باشینی تۉله یاپدی...
داستان‌نینگ سیاسي-فلسفي پیامی
اۉتّیز ییلدن آشیق دَور ایچیده اوغانستان جوده کتّه تله-تۉپلرنی باشدن کېچیردی. مملکتده بیتمس ساووق اقلیم کولنکه سالدی. قهره‌تان ایزغیرین و ساووقلیک هواسینی ایکّی جریان قیزیل (ساویت اتفاقی باشچیلیگیده‌گی ناکام اورینیشلر) و یشیل (امریکا رهبرلیگیده‌گی مجاهد گروهلرحرکتی) بو خلق باشیگه آلیب کېلدی. اونینگ شوم عاقبتلرینی هنوز بیچاره خلق تارتماقده. بو اۉرکچ-اۉرکچ بولوت و یېرگه اۉمگن تشلب یاتگن ساووقلیکنی سمندر بابا کوره‌گی بیلن هَیده‌ماقچی بۉلدی. افسوس که فایده قیلمس اېدی. انیقراغی اونینگ صلاحیت، کوچ-قدرتیدن یۉقاری بیر نرسه اېدی.
یامان کون‌نینگ یراغی
قیز-عیاللرگه نفرت و کم‌سیتیش تویغولری، اوغانستان‌دېک بیر یورتده چوقور ایلدیز آتگن اېدی. شونده‌ی هم اېزیلیب کېله‌یاتگن خاتین-قیزلر، کمبغل و قشّاق طبقه آته-آنه‌لرنینگ نجاتکاری بۉلیشده‌ی ناچارلیک سوداسیگه تارتیلدی. نتیجه‌ده، خاتین-قیزلر بویوم سینگری مجبوراً ساتیلدیلر. اولر آته-آنه‌لر، بوتون عایله‌لر اۉلیب کېتمسلیگی اوچون، اۉزلری ایستمه‌گن حالده بلاگرادن بۉلیب قالدیلر. یازووچی قادر مرادينینگ «قار یاپینگن بابا» حکایه‌سیده کېلتیریلگن مریم انه شونده‌ی قسمتگه گرفتار بۉلدی. اونی آته‌سی ساتیب قیشینی زۉرغه اۉتکزدی. مریم زۉره‌وانلر قۉلیگه توشدی. او هر قنده‌ی قییناق و جنسي فایده‌لنیشگه محکوم اېتیلگن. مریم خودّی بوگونگی‌دېک، هر قنده‌ی کۉرگولیکلرنی کۉریب اۉلیشگه مبتلادیر. مریم‌دن درک یۉق.
کمبغلده هم سېوگی بۉله‌دی
حکایه‌ده سمندر تامده قار کۉرر اېکن، مریم‌نینگ، -«سمندر، بیزنینگ هم قاریمیزنی کوره‌ب بېرینگ!»، دېگن ایلیققینه تاووشی اونینگ ایچیگه اۉت سالگندی. مریم بیلمه‌گن، سېزمه‌گن بۉلسه-ده، بو بیرگینه لحظه‌لیک عشق سمندرگه کوچ-قدرت بغیشله‌دی. او مریم‌نینگ فقط بختسیز کونلری‌نینگ شاهدی بۉلدی. عمری‌نینگ سۉنگّی لحظه‌لریگچه مریم‌نینگ یادی، عشقی و قَیناق صدالریگه اینتیقیب یشه‌دی.
سمندر هم صمدگه اۉخشه‌یدی
یازووچی قادر مرادينینگ «سورمه و خون» داستانیده، صمد دیوانه دېگن اولیا صفت قهرمان، هر گپی‌نینگ بیریده، -«بوندن بدتریدن اسره‌سین!»، دېر اېدی. نهایت، قاره کوچلرنینگ صمد یورتیگه باستیریب کیریشی، عاقبستیزلیکلرگه آلیب کېلدی. صمدنینگ اۉزی اولر قۉلیده اۉلدیریلگن اېدی.
سمندر بۉلسه، صمدگه اۉخشه‌گن حقیقي محنت‌سېور انسان. اونینگ تېلبه صمدگه اۉخشب اَیتیب یورگن سۉزی بار. سمندر: «یاغسه بیر بلا، یاغمسه باشقه بلا!»، دپر اېدی. انسانلرنینگ عقل تجربه‌سیدن اۉتگن بو گپلر حکایه‌لرنینگ حیاتي‌لیگینی تأمینله‌یدی. بو گپلر آرقه‌سیده جوده کۉپ اچّیق حقیقتلر یاتیبدی.
کافکانینگ سحرلی نفسی
جهان ادبیاتیگه علیحده مکتب بۉلیب کیرگن بو یازووچی بیلن سیز عزیزلر یخشی تَنیش‌سیز. دنیاده کمدن-کم ادیب کافکا یۉلیدن باریب، شاه اثرلر قالدیره آلگن. بویوک ایران یازووچیسی صادق هدایت اۉزی‌نینگ «بوف کور» («بایقوش») رومانی بیلن کفکا ایزیدن باره آلدی.
اوندن کېین اۉزیمیزنینگ کم سوقوم یازووچیمیز قادر مرادي کافکاچه یازیش یۉلینی تجربه قیلدی. قادر مرادينینگ «سورمه و خون» (کیمنه بو روماننی «سۉنه‌یاتگن دوتار چۉغی»، دېب اۉزبېک تیلیگه اَغدردیم)، «کیمیانینگ کۉزلری» ینه قطار حکایه‌لری عیناً، کافکا نفسی تېککن شاه بدیعیت نمونه‌لردیر. «قار یاپینگن بابا» حکایه‌سیده هم کافکانینگ نفسی اوف اوریب توره‌دی. قادر مرادينینگ اوشبو حکایه‌سیده سمبولیزیم و رومانتیزیم عنصرلرینی قاریشتیریب، سینگیدره آلگن. ادیب‌نینگ اوغانستان یازووچیلری آره‌سیده یوکسک موقعی بار. امّا، اونی تن آلمسلیک، تورکستان-اۉزبېک اۉغلانی بۉلگنی اوچون کۉره آلمسلیک اولرده کۉپراق حکمرانلیک قیله‌دی. «قار یاپینگن بابا» حکایه‌سیده اثرنینگ روحیگه فتور یېتکزمه‌یاتگن کمچیلیک نقطه‌لر هم یۉق اېمس. اوشبو حکایه تېوره‌گیده ینه اَیتماقچی بۉلگن فکرلریمیز بار.کېینگراق ادبي تدقیقاتلرده بونده‌ی کمچیلیلر خصوصیده فکر بیلدیره‌جکمیز.
مطلبنی اۉرتاقلـَشیش: